گمراه‌کننده
بررسی گفته جهانگیری درباره مجموع تراز تجاری ایران در سال ۹۷
بررسی گفته جهانگیری درباره مجموع تراز تجاری ایران در سال ۹۷
اعضای دولت روحانی در جلسه شورای عالی توسعه صادرات غیرنفتی کشور که روز ۱۶ اردیبهشت ۹۸ برگزار شده، در گزارشی، تراز تجاری کشور در سال ۹۷ را مثبت و میزان واردات را ۱۲ میلیارد دلار کمتر از سال ۹۶ عنوان کرده اند. در این جلسه که به ریاست اسحاق جهانگیری برگزار شده، وزرای جهاد کشاورزی، صنعت، معدن و تجارت، نیرو، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و نیز رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، معاون علمی و فناوری رییس جمهور ، رییس سازمان ملی استاندارد و رییس اتاق بازرگانی ایران حضور داشته‌اند.
جزئیات این گزارش در اختیار رسانه‌ها قرار نگرفته اما پیش از این اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور، جزئیاتی از آن را اعلام کرده بود.
اسحاق جهانگیری روز دوشنبه ۹ اردیبهشت ۹۸ در جلسه هم‌اندیشی تبیین راهکارهای مشارکت مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در گذر از شرایط تحریم و برنامه‌ریزی در سال رونق تولید که به ریاست معاون اول رئیس جمهور در جزیره کیش برگزار شد، تراز تجاری کشور در سال ۹۷ را مثبت ارزیابی کرده و گفته بود:
«در سال ۹۷ بدون احتساب صادرات نفت، تراز تجاری کشور، ۱/۷ میلیارد دلار بیشتر از واردات بوده، در حالی که همین تراز تجاری در سال ۹۶ منفی ۷/۵ میلیارد دلار بوده است.»
معاون اول رئیس جمهور با اشاره به اینکه سال گذشته میزان واردات کشور ۴۲/۶ میلیارد دلار بود، گفته: سیاست اصلی دولت در سال ۹۷ این بود که میزان واردات را کاهش دهد که موفق شدیم ۲۱/۷٪ نسبت به سال ۹۶ واردات را کاهش دهیم. جهانگیری میزان صادرات در سال ۹۷ را ۴۴/۳ میلیارد دلار عنوان کرده است.
آیا آمار تراز تجاری سال ۹۷ ایران آنگونه که اسحاق جهانگیری می‌گوید، مثبت است؟ و آیا مثبت بودن تراز تجاری ایران نشانه‌ای از رونق تولید است؟
با استناد به آمارهای رسمی در این گزارش به این دو پرسش پاسخ می‌دهیم.
تراز تجاری ایران در سال ۹۷ چگونه است؟
معاون اول رئیس جمهور مدعی است سال ۹۷ میزان صادرات غیرنفتی ۴۴/۳ میلیارد دلار و میزان واردات ۴۲/۶ میلیارد دلار بوده است یعنی در سال ۹۷ میزان دلار اکتسابی ۱/۷ میلیارد بیشتر از دلاری است که بابت واردات هزینه شده است.
سازمان گمرک ایران، هنوز آمار سالیانه صادرات و واردات متعلق به سال ۱۳۹۷ را در وب سایت خود قرار نداده اما بر اساس گزارش عملکرد تجاری منتشر شده در سایت سازمان تجارت ایران، آمارهای گمرکی با اعداد و ارقام گفته شده از سوی معاون اول رئیس جمهور مطابقت دارد.
در سال ۹۷ ارزش دلاری صادرات غیر نفتی ایران ۴۴۳۲۰ میلیون دلار و حجم واردات ۴۲۶۱۲ میلیون دلار بوده است. بنابراین آمار رسمی و دولتی هم از مثبت بودن تراز تجاری ایران در سال ۱۳۹۷ حکایت دارد و هم از کاهش شدید صادرات و واردات در سال ۹۷ به نسبت سال ۹۶.
بنابراین براساس گزارش‌های رسمی می‌توان گفت اعداد اعلام شده از سوی اسحاق جهانگیری درست است ولی دو نکته مهم در این آمار وجود دارد:
۱- ارزش صادرات غیرنفتی ایران با احتساب «میعانات گازی» ۴۴/۳ میلیارد دلار بوده است. اگر میعانات گازی را کنار بگذاریم، مجموع صادرات غیرنفتی ایران کمتر از ۴۰ میلیارد دلار است.
البته سال‌ها است که میعانات گازی در فهرست صادرات غیرنفتی منظور می‌شوند. در سال‌های اخیر ابهام‌هایی در این باره مطرح بوده، اما بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، گاز طبیعی مایع از گذشته در ردیف صادرات غیرنفتی محاسبه می‌شده است.
اما سهم محصولات پتروشیمی حتی از میعانات گازی هم بیشتر است، به گونه‌ای که بیش از ۱۴ میلیارد دلار از صادرات غیرنفتی به محصولات پتروشیمی اختصاص دارد.
و محصولات پتروشیمی در ردیف صادرات غیرنفتی قرار گرفته است. حال آنکه در واقع این محصولات بخشی از تولیدات صنعت نفت و گاز ایران هستند.
با این حساب چیزی حدود ۴۳ درصد صادرات غیر نفتی ایران نیز طعم نفتی دارد.
۲- مقایسه آمارهای سال ۹۷ و ۹۶ نشان می‌دهد هم میزان صادرات و هم میزان واردات کاهش یافته است. این مساله بی‌ارتباط با تحریم و کاهش ارزش پول ملی نیست. در واقع تحریم‌ها اثر تحریم‌ها اخلال در تجارت خارجی از طریق محدود کردن نقل و انتقال پول و صادرات و واردات کالا است. در این میان کاهش ارزش پول ملی، نیز مزید بر علت است تا به دلیل کاهش قدرت خرید مردم، حجم واردات کاهش یابد. در چنین شرایطی تحریم‌ها و کاهش ارزش پول ملی در جابجا شدن نمودارهای صادرات و واردات بی‌تاثیر نبوده و نیستند.
۳- در این میان یک مساله قابل تامل دیگر، دسترسی به دلارهای صادراتی است. به گفته فرهاد دژپسند، وزیر اقتصاد و دارایی ایران مدعی است تنها ۱۰ میلیارد از ۴۰ میلیارد صادرات غیرنفتی در سال ۱۳۹۷ به اقتصاد ایران بازگشته است. او روز نهم اردیبهشت در جلسه‌ای با کارآفرینان با بیان این مطلب گفت: «آیا شما حاضرید شاهد سقوط ارزش پول ملی باشید؟ آن هم در حالی که ارزش پول ملی یک جزو اصلی از اقتصاد کشور است. می‌دانید اگر نصف این ارزی که به کشور نیامده، وارد می‌شد چه اتفاقی می‌افتاد؟»
اظهارات فرهاد دژپسند نافی مثبت بودن تراز تجاری ایران نیست اما پرسش این است که صادراتی که منجر به بازگشت دلار به اقتصاد ایران نشود چه تاثیری دارد؟
نظر کارشناس
هادی کحال‌زاده دانش آموخته اقتصاد و پژوهشگر دانشگاه براندایز آمریکا در این خصوص به روحانی‌سنج می‌گوید: «مثبت بودن تراز تجاری به خودی خود ارزشی در اقتصاد به شمار نمی‌رود بلکه تاثیری که بر رشد اقتصادی می‌گذارد مهم است. در ایران، این مثبت شدن تراز تجاری منجر به رشد اقتصادی نشده است».
او می‌افزاید: «تراز تجاری در سال‌های پیش نیز مثبت بوده اما این مهم در سال ۹۷ نتوانسته مشکل کمبود ارزی دولت را جبران کند، چرا که از یک طرف دولت مجبور بود برای تامین کالاهای اساسی، دلار دولتی با نرخ ۴۲۰۰ تخصیص دهد که خود فساد گسترده تولید کرد و از طرف دیگر صادر کننده به دلیل نوسانات بازار ارز، دلار را در حساب ارزی خارج از کشور حفظ کرده و به داخل برنگرداند. از این رو پیش‌بینی می‌شود که دولت در سال ۹۸ با کمبود شدید منابع ارزی مواجه شود».
به اعتقاد کحال‌زاده ممکن است تراز تجاری در سال ۹۸ نیز مثبت بماند چرا که دولت ناچار است حجم واردات را به شدت کاهش دهد، یعنی اگر صادرات غیر نفتی به دلیل گسترده تر شدن تحریم‌ها و قرار گرفتن محصولات پتروشیمی‌ها و میعانات گازی در شمول تحریم‌ها کاهش یابد واردات نیز کاهش می‌یابد و تراز تجاری مثبت می‌ماند ولی باید منتظر کمیاب شدن کالاها و افزایش تورم در داخل باشیم.
جمع‌بندی
آمارهای رسمی اعداد و ارقام ارائه شده از سوی اسحاق جهانگیری را تایید می‌کنن. بله تراز تجاری ایران در سال ۱۳۹۷ مثبت است، اما این همه ماجرا نیست.
۱- ساختار صادرات غیرنفتی ایران هم به شدت وابسته به نفت است. ۴۳ درصد ارزش صادرات غیرنفتی ایران مربوط به میعانات گازی و محصولات پتروشیمی است. با توجه به آسیب‌پذیری نفت و گاز در مقابل تحریم‌ها، تجارت خارجی ایران نیز در معرض آسیب جدی قرار دارد.
۲- آمارها نشان می‌دهند در سال گذشته هم واردات و هم صادرات کاهش یافته. قاعدتا تحریم‌ها در کاهش تجارت خارجی ایران نقش داشته‌اند، اما عامل اصلی مثبت شدن تراز تجاری ایران در سال ۱۳۹۷، کاهش واردات است. آقای جهانگیری این موضوع را یکی از موفقیت‌های دولت می‌داند، اما عامل اصلی کاهش واردات، نه سیاست‌گذاری‌های تجاری دولت، مانند اعمال محدودیت‌های مقطعی (مثل ممنوعیت واردات بیش از ۱۴۰۰ قلم کالا در تیر ۹۷)، بلکه سقوط ارزش پول ملی و کاهش شدید قدرت خرید عمومی است.
۳- مثبت شدن تراز تجاری غیرنفتی به معنی افزایش منابع ارزی ایران نیست. به گفته مقام‌های رسمی تنها یک چهارم ارز صادراتی وارد ایران شده و اقتصاد ایران و ارزش پول ملی تحت تاثیر ۷۵ درصد درآمد ارزی است که هنوز وارد جریان اقتصاد داخل کشور نشده است.
۴- تاثیر تحریم‌ها در کاهش شدید واردات و صادرات را نادیده می‌گیرد یعنی در سال ۹۷ به نسبت سال ۹۶ هم صادرات و هم واردات کاهش داشته است. در واقع دولت به دلیل تحریم‌ها مجبور به کاهش صادرات شد و برای حفظ تعادل تجاری و مثبت نگه داشتن تراز تجاری، واردات بیش از ۱۴۰۰ قلم کالا را ممنوع اعلام کرد.
با این اوصاف روحانی‌سنج ضمن تایید آمار ارائه شده از سوی اسحاق جهانگیری، معتقد است او تاثیر ناتوانی‌ها و ناکامی‌های دولت در جلوگیری از تحریم‌ها و سقوط ارزش پول ملی را در تغییر شکل منحنی تجارت خارجی و مثبت شدن تراز تجاری ایران در سال ۹۷ نادیده گرفته است و برای همین این گفته او را گمراه‌کننده ارزیابی می‌کند.
