تصمیم تازه ایران درباره برجام؛ پیامی قاطع یا گامی اجباری؟
حسن روحانی روز چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت ۹۸ در جلسه هیات دولت و در سالگرد خروج آمریکا از برجام، گفته است:
برجام در بندهای ۳۵ و ۳۶ حق داده که اگر طرف ما در برجام و تعهدات خود را نقض کند، ما در کمیسیون مشترک می‌توانیم اقدام کنیم و ما از زمان‌بندی پیش‌بینی شده هم عبور کرده‌ایم. علیرغم اینکه اروپایی‌ها گفتند با خروج آمریکا ما به تعهد خود عمل می‌کنیم در عمل شاهد آن نبودیم. ما امروز به سران پنج کشور اعلام کردیم که از دو اقدامی که تا کنون انجام می‌دادیم صرف‌نظر خواهیم کرد. این دو اقدام لغو دو فروش است. یعنی هروقت مواد غنی‌شده ما به ۳۰۰ کیلو می‌رسید اضافات آن را می‌فروختیم و در ازای آن کیک زرد می‌گرفتیم که این فروش قطع می‌شود. همچنین آب سنگین ما از ۱۳۰ تن اگر تجاور می‌کرد مقدار اضافی را می‌فروختیم. امروز این فروش را هم لغو می‌کنیم. یعنی نه اورانیوم غنی‌شده و نه آب سنگین را نمی‌فروشیم، البته این برای ۶۰روز است و اعلام کردیم اگر پنج کشور پای میز مذاکره آمدند و به نتیجه رسیدیم و به منافع اصلی‌مان مخصوصا در حوزه نفت و بانک رسیدیم و به آن دست یافتیم به نقطه اول بر می‌گردیم. این اقدام تا ۶۰ روز دیگر ادامه دارد. اگر آنها جلو رفتند ما به شرایط دیروز بر می‌گردیم.
رئیس جمهور ایران با بیان اینکه اگر در پایان ۶۰روز به توافقی با اروپا نرسیم به اقدامات بعدی اشاره کرده و گفته: «توافق ما این بوده که میزان غنی‌سازی خود را ما ۳/۶۷ درصد نگه داریم که از این اقدام خودداری می‌کنیم و دیگر سطحی برای ما مطرح نیست. اقدام دوم هم این است که راکتور آب سنگین اراک که قرار بود نوسازی شود و به نتیجه نهایی نرسیده بعد از ۶۰ روز نسبت به اراک هم تصمیم می‌گیریم که برنامه قبل از برجام خود را ادامه دهیم و باز هم اگر به نتیجه نرسیدیم اقدام بعدی هم مورد نظر داریم».
تصمیمات اعلام شده از سوی حسن روحانی، تصمیمات شورای عالی امنیت ملی است که در نامه‌ای به سران پنج کشور عضو برجام ارسال شده است. آیا اقدام ایران در توقف دو بند از مواد برجام، آینده برجام را دستخوش تغییر خواهد کرد؟ آیا ایران پیامی قاطع به غرب ارسال کرده است؟
پایان فروش اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین
دولت ایران که با توافق حاصله با کشورهای ۱+۵ متعهد شده بود بیش از ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده و ۱۳۰ تن آب سنگین را ذخیره نکند و مازاد تولید را به فروش برساند، با اعلام رسمی شورای عالی امنیت ملی، زین پس می‌خواهد تولیدی خود را به طور کامل ذخیره کند تا پاسخی به خروج آمریکا از برجام و پیامی به اروپا داده باشد که فعالیت هسته‌ای ایران می‌تواند به روزهای قبل از برجام بازگردد. آیا این تصمیم مقدمه خروج ایران از برجام است؟
حسن روحانی در سخنان خود به صراحت گفته که ایران از برجام خارج نشده و منتظر تصمیمات اروپا است بنابراین تصمیم روز چهارشنبه شورای عالی امنیت ملی دو معنا می‌تواند داشته باشد:
۱- اساسا امکان فروش اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین وجود نداشت.
اولین پرسشی که از تصمیم شورای عالی امنیت ملی به ذهن متبادر می‌شود این است که آیا ایران اساسا امکان فروش اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین را داشته است؟ پاسخ منفی است. چهار روز پیش‌تر آمریکا فروش مازاد اورانیوم غنی‌شده و مازاد آب سنگین ایران را از روز ۱۴ اردیبهشت مشمول تحریم‌ها قرار داد. به گزارش بی‌بی‌سی، «دولت آمریکا معافیت‌های مربوط به همکاری هسته‌ای اتحادیه اروپا، چین و روسیه با ایران را تمدید کرده اما دو معافیت انتقال آب سنگین مازاد به عمان و مبادله اورانیوم غنی‌شده با کیک زرد را تمدید نکرده است».
به همین دلیل محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران همزمان با اعلام تصمیم شورای عالی امنیت ملی در پیامی توییتری نوشت: «ایران بعد از یک سال شکیبایی، اقدامی را متوقف کرد که آمریکا ادامه آن را غیرممکن کرده بود».
On May 8 2018, US withdrew from #JCPOA, violated #UNSCR 2231 & pressured others—incl #E3—to do the same
After a year of patience, Iran stops measures that US has made impossible to continue
Our action is within the terms of JCPOA.
EU/E3+2 has a narrowing window to reverse this.— Javad Zarif (@JZarif) May 8, 2019
در واقع ایران دو اقدامی را متوقف کرد که راهی جز توقف آنها نداشته است. آمریکا چهار روز قبل از اعلام تصمیم ایران عملا با قرار دادن این دو محصول در فهرست تحریم‌ها، امکان فروش آن را از ایران سلب کرده بود.
۲- سقف مجاز فعلا رعایت می‌شود.
از سوی دیگر ایران نشان داده که علاقه‌مند نیست که به خروج از برجام متهم شود. بنابراین با اعلام تصمیم جدید، تنها راه ممکن متوقف کردن تولید اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین در سقف مقرر برجام است. در واقع ایران، اگر می‌خواهد در برجام بماند، نمی‌تواند بیش از سقف تولید کند. یا اینکه راه دیگری برای خروج آن از ایران پیدا کند. گزارشگر سازمان انرژی اتمی که طبق برجام مکلف است هر سه ماه یک‌بار از فعالیت‌های هسته‌ای ایران گزارش تهیه و به کشورهای عضو ارسال کند. در این صورت تولید مازاد بلافاصله گزارش و ایران را به نقض برجام متهم خواهد شد.
کار برجام به کجا می‌کشد؟
حسن روحانی در جلسه هیات دولت می‌گوید: «من در سازمان ملل متحد بیش از هفت ماه پیش اعلام کردم استراتژی نظام تعهد در برابر تعهد؛ نقض در برابر نقض و اقدام در برابر اقدام است. امروز می‌خواهیم به آن سخنان عمل کنیم و بگوییم در چارچوب برجام امروز اولین قدم قاطع خود را برمی‌داریم». حال آنکه به نظر می‌رسد تا اینجای کار اقدام ایران یک گام اجباری است، چرا که به دلیل تحریم‌های آمریکا، دولت ایران راهی برای فروش اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین ندارد.
البته تحولات بعدی نشان خواهند داد که ایران در فرستاد پیام قاطع به اعضای برجام و ایالات متحده چقدر جدی است، اما تا اینجای کار به نظر می‌رسد فعلا استراتژی ایران، خروج از برجام نیست.
علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران دی ماه پارسال در مصاحبه‌ای گفته بود: «ما اگر بخواهیم، درجه غنی‌سازی‌مان را فورا می‌توانیم بالا ببریم، اگر بخواهیم فوری می‌توانیم حجم انباشته مواد غنی‌سازی را بالا ببریم و مقدمات کارخانه تولید فلز اورانیوم را هم فراهم کنیم.» ظاهرا ایران فعلا چنین تصمیمی ندارد و دستکم تا ۶۰ روز آینده قرار نیست اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین، بیش از سقف مقرر در برجام تولید کند. اما باید دید تحولات روزها و هفته‌های آینده چگونه رقم خواهند خورد و کار برجام به کجا خواهد کشید.
