وعده‌هایی که روی زمین ماند؛ فقر و اشتغال در سال ۱۳۹۷
حسن روحانی رئیس جمهوری ایران در پیام نوروزی پارسال خود به مردم ایران وعده داده بود که در سال ۱۳۹۷، اشتغال را افزایش و فقر را کاهش می‌دهد.
«در سال نو به کمک شما ملت بزرگ ایران دو هدف بزرگ را ادامه خواهیم داد: موضوع اول اشتغال؛ در سال نو باید اشتغال بالاتری را بیافرینیم و این کار را به حول و قوه الهی با کمک شما مردم انجام خواهیم داد و موضوع دوم مبارزه با فقر است. دولت دوازدهم مبارزه با فقر را ادامه خواهد داد.»
سال ۱۳۹۷ به پایان آمد و پرسش این است که آیا روحانی به وعده های سال ۱۳۹۷ خود عمل کرد؟
فقر در سال ۱۳۹۷
حسن روحانی در جریان تقدیم لایحه بودجه سال ۹۷، گفته بود: «بودجه ۹۷ بودجه‌ای بر مبنای اشتغال فراگیر، رفع فقر و ایجاد عدالت است». در واقع روحانی فقرزدایی را یکی از محورهای اصلی لایحه بودجه سال ۹۷ عنوان کرده و گفته بود: «استانداردی را برای حداقل زندگی تعیین کرده و اعلام می‌کنیم هرکس که از این استانداردها پایین‌تر است بیاید ثبت نام کند و باید نظام تامین اجتماعی را به صورت گسترده آغاز کنیم. می‌خواهیم تمام اقشار ضعیف جامعه از حداقل استاندارد برخوردار باشند و این کار از بودجه ۹۷ آغاز می‌شود». یعنی روحانی پیش از پیام نوروزی، در جریان ارائه لایحه بودجه سال ۹۷ به مجلس نیز پیش‌بینی کرده بود که در سال ۹۷ فقر کاهش یابد، ولی آیا در عمل این اتفاق رخ داد؟
این وعده اما هیچگاه محقق نشد. طرح دولت برای «ریشه‌کنی فقر مطلق در ایران» محدود به افزایش دریافتی مستمری‌بگیران بهزیستی و کمیته امداد ماند و فازهای بعدی آن به جریان نیفتاد.
از آن سو بعد از چند سال نخستین برآوردهای رسمی از وضعیت فقر مطلق در ایران منتشر شد که نشان از آن داشت که بحران فقر مطلق، با استاندارد دسترسی به حداقل مواد غذایی، عمیق‌تر از آن چیزی است که تصور می‌شد.
روحانی‌سنج در یک مقاله مفصل در گزارشی با عنوان «ابعاد فقر مطلق در ایران» به این مساله پرداخت و بر اساس یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد خط فقر در سال ۱۳۹۵، اقدام به ترسیم وضعیت فقر در ایران کرد.
بر اساس این گزارش جمعیت فقیر ایران در سال ۱۳۹۵ به بیش از ۱۳ میلیون و ۳۲۶ هزار نفر می‌رسید که این رقم حدود ۱۷درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد. کمترین میزان خط فقر در مناطق روستایی استان‌های سیستان بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و همچنین ایلام، ۲۰۱ هزار تومان برای خانواده یک نفره، ۳۴۱ هزار تومان برای یک خانواده دو نفره، ۴۴۲ هزار تومان برای خانواده سه نفره، ۵۴۳ هزار تومان برای خانواده چهار نفره و ۶۴۴ هزار تومان برای خانواده پنج نفره تعیین شده است و بیشترین خط فقر به همین نسبت خط فقر بیشترین خط فقر مطلق در شهر تهران، ۷۶۹هزار تومان برای خانواده یک نفره، یک‌میلیون و ۳۰۷ هزار تومان برای خانواده دو نفره، یک‌میلیون و ۶۹۲هزار تومان برای خانواده سه نفره، ۲میلیون و ۷۶هزار تومان برای خانواده چهار نفری و ۲میلیون و ۴۶۰هزار تومان برای خانواده پنج نفره تعیین شده بود.
اگر بخواهیم برآوردی از وضعیت کنونی به دست آوریم باید این اعداد و ارقام را در ضریب تورم ضرب کنیم تا ببینیم تحت تاثیر تورم در روزهای پایانی سال خط فقر به کجا رسیده است. روحانی‌سنج پیش‌تر بر اساس گزارش‌های مرکز آمار ایران از نرخ تورم در استان‌های مختلف ایران در آذر ماه پارسال، نقشه زیر را نقشه اینتراکتیو زیر را تهیه کرده بود. با جست‌وجو در این نقشه می‌توانید ببینید که آخرین برآوردها از خط فقر در پاییز گذشته چقدر است.
(اگر نقشه زیر را نمی‌توانید ببینید، احتمالا باید افزونه خود را موقتا غیرفعال کنید).
این در حالی است که پارسال حداقل نرخ دستمزد یک میلیون و ۱۱ هزار تومان تعیین شده بود و براساس حداقل دریافتی یک کارگر با یک تا دو فرزند به حدود یک میلیون ۴۰۰ تا یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان می‌رسید.
مقایسه این عدد با خط فقر نشان می‌دهد در سالی که گذشت در بسیاری از نقاط شهری ایران، بسیاری از کارگرانی که صاحب شغل بودند نیست، زیر خط فقر قرار داشتند، چه برسد کسانی که به هر دلیلی -از جمله فقدان شغل- حتی درآمدشان کمتر از حداقل دستمزدهای کارگری است.
با این اوصاف تردیدی نیست که کارنامه فقرزدایی حسن روحانی در سالی که گذشت، طلقا یک کارنامه شکست‌خورده است که در آن نه تنها برنامه پیش‌بینی شده به جریان نیفتاده است، بلکه اوضاع از آنچه بود بدتر نیز شده است.
جمعیت فقیر ایران در حال حاضر بیش از ۱۳ میلیون نفری است که دو سال پیش، در شرایط رونق و ثبات نسبی سال ۱۳۹۵، زیر خط فقر قرار داشتند.
کنار هم قرار دادن دو شاخص اشتغال و تورم به خوبی نشان می‌دهد که اوضاع فقر در ایران چگونه به نسبت دو سال پیش بدتر شده است.
تورم در سال ۱۳۹۷
آخرین گزارش بانک مرکزی مربوط به آبان ۱۳۹۷ است که بر اساس أن شاخص قیمت کالاها به ۱۵۳/۶ رسیده است. پس از آن مرکز آمار ایران متولی اعلام نرخ تورم بوده است. بر اساس آخرین گزارش این مرکز که روز اول فروردین امسال منتشر شده، نرخ قطعی تورم سال ۱۳۹۷، ۲۷درصد اعلام شده است. این گزارش حکایت از آن دارد که سطح عمومی قیمت‌ها در اسفند ۹۷ به نسبت اسفند ۱۳۹۶، نزدیک به ۴۸ درصد افزایش داشته است. این عدد بزرگ‌ترین عدد ثبت شده برای تورم نقطه به نقطه دست کم بعد از سال ۱۳۸۲ است.
طبق آخرین گزارش ماهانه دفتر برنامه ریزی و اقتصاد مسکن وزارت راه و شهرسازی ـ که مربوط به بهمن ماه سال جاری است ـ میانگین قیمت هر مترمربع آپارتمان در شهر تهران در بهمن ماه سال جاری به ۱۰ میلیون و ۶۶ هزار تومان رسیده است. حال آنکه در بهمن ماه سال ۹۶ میانگین قیمت هر مترمربع مسکن ۵ میلیون و ۴۰۶ هزار تومان بوده است.
از سوی دیگر افزایش بی سابقه قیمت دلار در ایران در سال ۹۷ به کاهش شدید ارزش پول ملی و در نتیجه به کاهش قدرت خرید مردم منجر شد. وحید شقاقی استاد اقتصاد دانشگاه خوارزمی، کاهش ارزش پول ملی و کاهش قدرت خرید مردم در سال ۹۷ را ۸۰ درصد عنوان کرده و معتقد است هنوز اثرات کاهش ارزش پول ملی در اقتصاد ایران نمایان نشده بلکه در آینده خود را نشان می دهد».
از سوی دیگر طرح‌های دولت برای کنترل تورم عملا شکست خورده است. افزایش ناگهانی نرخ تورم و گران شدن بی رویه سبد خانوار، دولت را بر آن داشت تا با تزریق دلار ۴۲۰۰ تومانی به بازار برای تامین مایحتاج زندگی مردم، حجم یارانه دولتی را به میزان قابل توجهی افزایش دهد بطوریکه رئیس سازمان برنامه و بودجه حجم بودجه یارانه‌های پنهان را ۹۳۴ هزار میلیارد تومان اعلام کرد. یعنی بودجه‌ای معادل ۲۲ برابر بودجه رسمی یارانه‌ها. با این وجود به دلیل افزایش شدید نرخ تورم، یارانه ها منجر به کاهش فقر نشده است.
این در حالی است که بر اساس آخرین گزارش تورم مرکز آمار ایران نشان می‌دهد میزان تورم نقطه به نقطه مواد غذایی در اسفند ماه امسال نزدیک ۷۵ درصد و مواد غیر خوراکی تقریبا ۳۷ درصد بوده است. این نشان می‌دد که تورم مواد خوراکی تقریبا دو برابر نیازهای غیرخوراکی است. واقعیتی که هم نشان دهنده شکست برنامه‌های یازانه‌ای دولت برای تامین نیازهای ضروری است و هم نشان دهنده موقعیت شکننده دهک‌های کم‌درآمد و فقیری است که با افزایش قیمت‌ها دسترسی به مواد غذایی برایشان سخت‌تر می‌شود.
اشتغال در سال ۱۳۹۷
طبق گزارش آماری دی ماه ۹۷ سازمان آمار ایران، نرخ بیکاری در پاییز ۹۷ معادل ۱۱/۷ درصد است. آماری که نشان می‌دهد وضعیت اشتغال در پاییز ۹۷ تفاوتی با پاییز ۹۶ نداشته و جمعیت بیکاران کشور با ۷۲ هزار نفر افزایش، به ۳ میلیون ۱۷۴ نفر رسیده است. این گزارش از ایجاد ۶۰۸ هزار شغل در سال ۹۷ خبر می‌دهد ولی در عین حال تاکید دارد که جمعیت بیکاران افزایش یافته است که به نظر می‌رسد این اتفاق ناشی از بیشتر بودن ورودی بازار کار به نسبت شغل ایجاد شده است.
عیسی منصوری معاون اشتغال وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی نیز با استناد به گزارش های مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری را در سال ۹۷ معادل ۱۲/۱ می‌داند ولی در عین حال معتقد است اشتغال غیررسمی افزایش یافته است. او می گوید: «نرخ بیکاری کشور ۱۲/۱ درصد بوده و تعداد بیکاران براساس استانداردهای بین‌المللی سه میلیون و ۳۰۰ هزار نفر است. وقتی شرایط رکود اقتصادی داریم، بدیهی است که کارفرما به‌سمت غیررسمی کردن یا کاهش نیروی انسانی خود برود، بنابراین از همه ابزارها استفاده می‌کنند». ولی سند قابل دفاعی برای این ادعا ارائه نمی‌کند.
مرکز آمار ایران نرخ بیکاری در فصول متوالی بین سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ را منتشر کرده است. نمودار زیر نشان می‌دهد که افزایش نرخ بیکاری در سه سال اخیر تقریبا متوقف شده و روی عدد ۱۲ درصد مانده است.
نرخ بیکاری در سال ۹۷ در مقایسه با سال ۹۶ در حالی بدون تغییر روی عدد ۱۲/۱ ثابت مانده که دولت با طراحی «طرح اشتغال فراگیر» پیش‌بینی کرده بود در سال ۹۷ تحولی در بازار کار ایجاد کند اما آمار پایان سال نشان می‌دهد که این طرح‌ها یا روی کاغذ مانده یا تاثیرگذار نبوده است.
آنگونه که علاءالدین ازوجی مدیرکل توسعه اشتغال و سیاستگذاری بازار کار وزارت کار گفته بود: «اجرای طرح اشتغال فراگیر در قالب سه محور برنامه اشتغال فراگیر یعنی اشتغال حمایتی ( تامین مالی خرد، مشاغل خانگی و اشتغال نهادهای حمایتی) مداخلات سیاسی ( ساماندهی اعزام نیروی کار، مهارت‌آموزی، مشوق‌های بیمه کارفرمایی، کارورزی با احتساب ۷۰ درصد جذب)، اشتغال رسته‌های کسب و کار در حوزه اجرای طرح‌های کارورزی ویژه اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، مشوق‌های کارفرمایی و یارانه دستمزد ، توسعه استارت آپ‌ها، مشاغل خرد، مشاغل اقشار تحت حمایت نهادهای حمایتی و کارانه اشتغال جوانان (کاج) از جمله برنامه‌های مهم در ایجاد اشتغال در سال ۹۷ است». در همین راستا سازمان برنامه و بودجه نیز با انتشار برنامه‌های دولت برای افزایش تولید و اشتغال در سال ۹۷ از «مهارت آموزی در محیط واقعی کار»، «طرح یارانه دستمزد»، «طرح توسعه و حمایت از مشاغل خانگی»، «طرح توسعه اشتغال در بخش مسکن، کشاورزی، صنعت و حمل و نقل شهری» با هدف ایجاد تحول در بازار کار، خبرداده بود.
از سوی دیگر آن گونه که روزنامه دنیای اقتصاد نوشته، دولت در بودجه سال ۱۳۹۷ برای تحقق ۹۸۰ هزار شغل پیش‌بینی کرده بود که از محل تسهیلات صندوق توسعه ملی، حدود ۱۵ هزار میلیارد تومان و از محل تسهیلات بانکی تا ۳۵ هزار میلیارد تومان منابع در ترکیب با منابع بودجه‌ای عمومی به اشتغال اختصاص یابد. علاوه بر این، پیش‌بینی شده بود در ماده یک قانون حمایت از توسعه و ایجاد اشتغال پایدار در مناطق روستایی و عشایری با استفاده از منابع صندوق توسعه ملی حدود ۶۰۰۰ میلیارد تومان در سال آینده صرف اعطای تسهیلات به اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی به منظور ایجاد اشتغال در روستاها و شهرهای زیر ۱۰هزار نفر جمعیت با همین اولویت در مناطق مرزی و عشایری کند. یعنی سال ۹۷ آنگونه که دولت وعده کرده بود قرار بود سال تحول در حوزه اشتغال باشد اما نتایج نشان می‌دهد که تغییری در این حوزه روی نداده. دولت مدعی است در فاصله پاییز ۱۳۹۷ تا پاییز ۱۳۹۶ حدود ۶۸۰ هزار شغل ایجاد کرده، اما در مقایسه با ورودی بازار کار، نرخ بیکاری کمتر نشده است.
جمع‌بندی
رئیس‌جمهوری ایران پارسال در پیام نوروزی خود وعده داده بود اشتغال را سر و سامان دهد و با فقر مبارزه کند. حالا در پایان سال به اعتبار فکت‌های معتبر و آمارهای رسمی، هم فقر در ایران افزایش یافته و هم مشکل اشتغال برطرف نشده است.
افزایش نرخ تورم و کاهش ارزش پول ملی از یکسو سبب شده تا اقداماتی مانند افزایش دریافتی مستمری‌بگیران در عمل بی‌نتیجه بماند و سیلاب فقر گروه‌های دیگری از جامعه را با خود به زیر خط فقر مطلق بکشاند. از سوی دیگر افزایش آمار اشتغال، حتی در حد ۶۸۰ هزار شغل در یک سال جوابگوی افزایش جمعیت جویای کار نشده و نرخ بیکاری به نسبت سال پیش‌تر تغییری نکرده است.
با این اوصاف اگر بخواهیم کارنامه یک ساله حسن روحانی را در عمل به وعده‌های یک ساله مهار فقر و بیکاری، در یک جمله خلاصه کنیم، آن جمله چیزی جز «شکست» نخواهد بود.
