کاهش و رفع تحریم‌ها
کاهش و رفع تحریم‌ها
گاهشمار وعده
-
در حالی‌که حسن روحانی روز چهارشنبه، ۲۶ شهریور ۹۹، در جلسه هیئت دولت با اشاره به نزدیک شدن مهلت یک‌ماهه مکانیسم ماشه گفت که از نظر او، شنبه و یکشنبه (۳۰ شهریور) «روز پیروزی ملت ایران است.» مکانیسم ماشه که برای بازگرداندن همه تحریمهای سازمان ملل متحد علیه ایران در قطعنامه ۲۲۳۱ پیش‌بینی شده از طرف آمریکا فعال شد. البته سازمان ملل متحد و سایر اعضای دائم شورای امنیت با تصمیم آمریکا همراهی نکرده‌اند، اما ایالات متحده اصرار دارد که مکانیسم ماشه برجام فعال شده و تحریمهای سازمان ملل متحد خود به خود بازگشته‌اند.
وضعیت این وعده، از زمان خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریمهای یکجانبه از سوی آمریکا «محقق نشده» است. با اینکه روی کاغذ تحریمهای سازمان ملل متحد بازنگشته و پنج کشور بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین همچنان عضو برجام، با تحریمهای آمریکا مخالفت کرده‌اند، اما در واقع، حجم تحریمهای بعد از سال ۱۳۹۷ و همین طور اثر آن بیشتر از تحریمهای پیشین بین‌المللی و مصوب شورای امنیت سازمان ملل متحد است.
به نوشته وبگاه وزارت خارجه آمریکا، مایک پومپئو در ادامه ادعاهای خود در ارتباط با فعال شدن مکانیسم ماشه افزود: «این اطلاعیه، فرایند ۳۰ روزه‌ای را آغاز کرد که منجر به بازگشت تحریمهای پیشتر لغو شده سازمان ملل متحد شد، که در ساعت ۸ شب وقت تابستانی شرقی روز ۱۹ سپتامبر (۴:۳۰ بامداد یکشنبه به وقت تهران) اجرایی گردید. این یعنی که از امروز، تمام مفاد قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹ که ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ ملغی شده بودند، دوباره فعال شده‌اند» وزیر خارجه آمریکا با ادعای لغو شدن اقدامات ذکر شده در پاراگراف‌های ۷، ۸ و ۱۶ تا ۲۰ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، افزود: «ایالات متحده این تصمیم قاطع را گرفت زیرا علاوه‌بر عدم اجرای تعهدات برجامی توسط ایران، شورای امنیت هم محدودیت تسلیحاتی بر ایران را تمدید نکرد، چیزی که برای ۱۳ سال در جریان بود. انفعال شورای امنیت می‌توانست راه را برای ایران جهت خرید تمام انواع تسلیحات متعارف در تاریخ هجدهم اکتبر هموار کند». وزیر خارجه آمریکا، روز ششم شهریور اعلام کرد ایالات متحده روند ۳۰ روزه بازگرداندن همه تحریمهای سازمان ملل متحد علیه ایران را آغاز کرده و این تحریم‌ها از ۲۰ سپتامبر باز خواهد گشت.
در به‌روزسانی جدید تحریمهای مرتبط با ایران در پایگاه اطلاع‌رسانی اوفک، نام ۱۲۵ کشتی ایرانی ـ که قبلاً مشمول تحریمهای کلی وزارت خزانه‌داری آمریکا علیه ایران بودند . به فهرست اشخاص حقیقی و حقوقی تحریم‌شده ذیل عنوان «تحریمهای مرتبط با سلاح‌های کشتار جمعی» نیز اضافه شده اند. به عبارت دیگر، وزارت خزانه‌داری آمریکا که پیش از این کشتی‌های مذکور را صرفاً ذیل یک عنوان کلی تحریم کرده بود، اکنون با اهداف حقوقی خاص، برچسب «تحریمهای مرتبط با سلاح‌های کشتار جمعی» را نیز به فهرست تحریمهای خود علیه این کشتی‌ها افزوده است.دولت آمریکا از زمان خروج‌اش از برجام در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۷ تاکنون، تحریمهای گوناگونی را علیه بخش‌های مختلف اقتصاد ایران وضع کرده و حتی اتباع و شرکت‌های خارجی را هدف تحریمهای خود قرار داده است.
به طور خلاصه می‌توان گفت با توجه به اینکه حجم و شدت تاثیر تحریم‌ها در حال حاضر به مراتب بیش از دورانی است که حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران شود، این وعده به طور قطع «محقق‌نشده» است.
-
این وعده مربوط به سال ۱۳۹۲ و در جریان کارزار تبلیغاتی انتخابات ریاست‌جمهوری یازدهم است. زمانی که این وعده مطرح شد، ایران تحت تحریمهای بین‌المللی قرار داشت که عملا صادرات نفتی و مبادلات پولی و بانکی را مختل کرده بود.
این وعده بعد از توافق توافق هسته‌ای و تعلیق تحریم‌ها به تحقق رسید، اما با خروج ایالات متحده از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ تحریمهای یک جانبه تازه‌ای از سوی آمریکا در مرداد و آبان ۱۳۹۷ علیه ایران اعمال شد. این تحریم‌ها اگرچه تحریمهای بین‌المللی نبود، اما در عمل با شدت بیشتری همان نقاطی را هدف قرار داد که نقاط هدف تحریمهای سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ در زمان محمود احمذدی‌نژاد، رئیس‌جکهوری پیشین ایران بود.
بررسی آمارهای رسمی از تولید نفت ایران نشان می‌دهد، سطح تولید نفت ایران در سال ۲۰۱۹ به پایین‌ترین سطح بعد از جنگ رسیده است. این نشان می‌دهد عملا تاثیر تحریمهای یک جانبه آمریکا روی نفت به مراتب بیشتر از تحریمهای پیشین است.
به جز این تحریمهای دیگری هم در یک سال گذشته علیه ایران اعمال شده است. روحانی‌سنج در به‌روزرسانی وعده «جلوگیری از تحریم‌ها در آینده» برخی از تحریمهای یک سال گذشته را فهرست کرده است.
به طور خلاصه می‌توان گفت با توجه به اینکه حجم و شدت تاثیر تحریم‌ها در حال حاضر به مراتب بیش از دورانی است که حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران شود، این وعده به طور قطع «محقق‌نشده» است.
-
با آغاز دور دوم تحریمهای ایالات متحده آمریکا در ۱۳ آبان ۹۷، به نظر می‌رسد شرایط به وضعیت سال ۹۱ بازگشته است. رسانه‌های داخلی و خارجی از سقوط حجم صادرات غیرنفتی ایران به سطح یک میلیون بشکه در روز خبر می‌دهند.
همچنین می‌توان از گفته‌های مقام‌های مسئول عالی‌رتبه در دولت نیز نتیجه گرفت که دولت جمهوری اسلامی ایران، صادرات یک میلیون بشکه‌ای را به عنوان یک واقعیت پذیرفته و تلاش می‌کند تا از کاهش آن جلوگیری کند. به عنوان مثال می‌توان به اظهارات اسحاق جهانگیری معاون اول رییس‌جمهوری ایران در تاریخ ۶ آبان ۱۳۹۷ اشاره کرد: «ما بیش از ۲ میلیون بشکه نفت صادر می‌کردیم که اکنون چند هزار بشکه‌ای صادراتمان کم شده است اما نباید صادرات نفت ما از یک میلیون بشکه کمتر شود؛ هر چند که برخی اوقات با بلندپروازی می‌گفتیم نباید صادرات کمتر از یک و نیم میلیون بشکه شود… فکر می‌کنیم که یک میلیون بشکه نفت بتوانیم صادر کنیم و با بشکه‌ای ۸۰ دلار می‌توانیم صادرات خوبی داشته باشیم و نیازمان را تأمین کنیم».
محمدباقر نوبخت، رییس سازمان برنامه و بودجه هم در ۳۰ آبان به خبرنگاران گفته بود با در نظر گرفتن شرایط خاص تحریمی، بودجه سال ۱۳۹۸ با قیمتی کمتر از پیش‌بینی قیمت نفت، بسته شده است.
از سوی دیگر سوئیفت هم ارتباط مالی خود را با بانک مرکزی ایران، از ۲۱ آبان امسال قطع کرده است. اگرچه بانک مرکزی ایران مدعی شده سیستم جایگزین سوئیفت را فعال کرده، اما هیچ نشانه‌ای قطعی از برقراری تبادلات مالی ایران و کشورهای دیگر، از طریق «سازوکارهای ویژه» در دست نیست.
این در حالی است شواهد و قرائن نشان می‌دهد که تحریمهای ایالات متحده باعث شده تا شرکت‌های خارجی که بعد از برجام به ایران آمده بودند، خارج شوند. روحانی‌سنج پیشتر در گزارشی مفصل به تحریمهای ایالات متحده پرداخته بود. در این گزارش آمده بود تا پیش از موعد تحریمهای در مرداد و آبان ۹۷، بیش از ۵۳ شرکت بین‌المللی اروپایی، آسیایی و آمریکایی بازار ایران را ترک کرده‌اند و یا فعالیت خود را به حالت تعلیق درآورده‌اند.
پارسال این وعده در فهرست وعده‌های محقق شده روحانی قرار داشت. امسال به جز تحریمهای ایالات متحده، تحریم تازه‌ای از سوی سازمان ملل و اتحادیه اروپا اعمال نشده، اما تحریمهای آمریکا به تنهایی باعث شده شرایط به وضعیت پیش از ریاست جمهوری روحانی برگردد. در عمل نه‌تنها کاهش و رفع تحریمی اتفاق نیفتاده، بلکه ایران دوباره با چالش بزرگ تحریم‌هایی روبه‌رو شده که ظاهرا جزئیات اجرایی آن به روز هم شده است.
با این وضعیت این وعده به «محقق نشده» تغییر می‌کند.
روحانی‌سنح به دقت تحولات را زیر نظر دارد. در صورت تغییر شرایط وضعیت وعده دوباره به‌روز خواهد شد.
-
خروج دولت آمریکا از برجام بسیاری از معادلات دولت روحانی به خصوص در عرصه بین‌الملل را به هم زده است. ناتوانی دولت و دیگر اعضای برجام در اقناع آمریکا برای باقی ماندن در برجام و عدم موفقیت طرف اروپایی برای لغو یا گرفتن مجوز برای حضور شرکت‌های اروپایی در ایران پس از آغاز تحریمهای آمریکا از جمله مشکلاتی است که دولت روحانی با آن مواجه است.
از سوی دیگر دولت جدید آمریکا در یک سال و نیم گذشته تحریمهای مختلفی علیه افراد و نهادهای ایرانی وضع کرده است، تحریم‌هایی که عمدتا مربوط به موارد «نقض حقوق بشر» و «حمایت از تروریسم» است. از سوی دیگر قرار است تحریمهای جدید علیه مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران، رفتار ایران در منطقه و همچنین برنامه موشکی در دو نوبت (۱۳ مرداد و ۱۳ آبان) اعمال شود. تحریم‌هایی که فروش نفت ایران را هم هدف گرفته است.
گرچه دولت روحانی تلاش می‌کند به انحای مختلف – از جمله تلاش برای تصویب لوایح مرتبط با FATF – مانع وضع تحریمهای جدید شود یا راه را برای کم‌اثر کردن این تحریم‌ها از طریق همکاری با اروپا باز کند، اما به نظر می‌رسد که تاکنون موفقیت چندانی در این زمینه به دست نیاورده است.
با توجه به اینکه تحریمهای مرتبط با مسایلی چون «نقض حقوق بشر» یا «تروریسم» جدا از تحریمهای مربوط به برنامه هسته‌ای است و تاکنون به شکل رسمی هنوز تحریمی جدید مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران وضع نشده است و دولت هم در تلاش برای جلوگیری یا بی‌اثر کردن این تحریم‌ها (از سوی آمریکا) است، روحانی‌سنج در حال حاضر و تا زمان اعمال دور جدید تحریمهای آمریکا وضعیت این وعده را همچنان «در حال پیگیری» می‌داند.
-
شامگاه سه‌شنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷، دونالد ترامپ رییس‌جمهوری آمریکا اعلام کرد این کشور از برجام خارج می‌شود.
به دنبال این تصمیم، ترامپ فرمان اجرایی صادر کرد که بر اساس آن تحریمهای آمریکا علیه ایران به وضعیت پیش از برجام برمی‌گردند. به گفته رییس‌جمهوری آمریکا این کشور مصمم است «بالاترین حد از تحریمهای اقتصادی» را علیه ایران اعمال کند.
به دنبال این فرمان اجرایی استیو منوچین، وزیر خزانه‌داری آمریکا با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: تحریم‌ها طی یک دوره ۹۰ و ۱۸۰ روزه بازخواهند گشت.
این تحریم‌ها فروش نفت ایران را با مشکل مواجه می‌کند. پیش از برجام با تحریم شدن شرکت ملی نفت ایران و بانک مرکزی، صادرات نفت ایران و تسویه پول نفت برای ایران به طور جدی مختل شده بود. به گفته وزیر خزانه داری آمریکا «تحریم های تازه صادرات نفت ایران را به شدت محدود خواهد کرد. او همچنین گفت: مجوز صدور هواپیمای مسافربری بویینگ و ایرباس به ایران ۹۰ روز دیگر لغو می‌شود.
با این همه هنوز برجام روی کاغذ برقرار است.
حسن روحانی، در فاصله کوتاهی پس از خروج آمریکا از برجام اعلام کرد: «از این لحظه توافق برجام میان ایران و پنج کشور است؛ از این لحظه ۱+۵، یک را از دست داده است و در این شرایط ما باید منتظر آن باشیم که این کشورهای بزرگ جهانی نسبت به این توافق چگونه عمل خواهند کرد.»
رییس‌جمهوری ایران در نطق تلویزیونی خود گفت به وزارت خارجه دستور داده: «ظرف چند هفته آینده ضمن مذاکره با کشورهای اروپایی، روسیه و چین، رایزنی‌ها و هماهنگی‌های لازم را انجام می‌دهیم، اظهار کرد: اگر در پایان این مدت کوتاه به این نتیجه برسیم که با همکاری پنج کشور عضو برجام می‌توانیم به هر آنچه که منافع ملت ایران بوده برسیم… برجام پایدار خواهد ماند».
از سوی دیگر سایر طرف‌های برجام نیز همه به طور صریح اعلام کردند که به توافق اتمی با ایران پایبند خواهند بود.
فدریکا موگرینی رییس روابط خارجی اتحادیه اروپا نیز در واکنش به تصمیم ترامپ به مردم و دولت ایران اطمینانداد: اتحادیه اروپا مصمم است به انجام تعهدات خود بر اساس برجام است. او گفت: تا زمانی که ایران به تعهدات خود پایبند باشد، اتحادیه اروپا نیز به توافق صورت گرفته پایبند خواهد بود.
ترزا می، نخست وزیر بریتانیا، آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان و امانوئل مکرون، رییس جمهور فرانسه در بیانیه‌ایمشترک بر ادامه تعهد خود به توافق هسته‌ای ایران تاکید کردند. در این بیانیه گفته شد: «ما ایران را ترغیب می‌کنیم که خویشتن‌داری نشان دهد. ایران باید به تعهداتش در توافق پایبند باشد و بدون تاخیر و به طور کامل همکاری کند».
روسیه نیز به خروج آمریکا از برجام واکنش نشان داد و اعلام کرد «خروج امریکا از برجام بی‌اعتنایی توهین‌آمیزی به قواعد بین‌المللی» است.
جمع‌بندی
روحانی‌سنج پیشتر به اعتبار برجام و لغو تحریمهای بین‌المللی این وعده انتخاباتی را محقق شده ارزیابی کرده بود.
به نظر می‌رسد با خروج آمریکا از برجام و بعد از اعمال دوباره تحریمهای پیشین علیه ایران، دوباره تحریمهای گسترده‌ای علیه ایران شکل بگیرد که نه فقط رابطه تجاری با ایالات متحده، بلکه امکان تجارت خارجی ایران با سایر کشورها را محدود کند.
با این حال برجام هنوز روی کاغذ پابرجاست و مذاکرات میان مسئولان سیاست خارجی ایران، اتحادیه اروپا و ۵ کشور باقی مانده در توافق اتمی با ایران همچنان جریان دارد.
باید منتظر ماند و دید نتایج این مذاکرات به کجا می‌انجامد؟ آیا برجام بدون حضور آمریکا و در شرایط تحریمهای فراگیر ایالات متحده همچنان باقی خواهد ماند؟ در صورت تداوم برجام، چه بر سر دستاوردهای آن خواهد آمد؟ آیا تحریمهای آمریکا روابط تجاری ایران با کشورهای اروپایی و سایر کشورها را مختل خواهد کرد؟
روحانی‌سنج تحولات را به دقت زیر نظر دارد. تا زمان مشخص شدن جواب سوال‌های فوق، روحانی‌سنج وضعیت این وعده را به «در حال پیگیری» تغییر می‌دهد.
-
روحانی‌سنج این وعده را محقق شده ارزیابی کرده است.
نتیجه این ارزیابی متکی بر ۳ نکته است.
اول، در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی هیچ تحریم بین‌المللی، به تحریمهای ایران اضافه نشد.
دوم، به دنبال برجام تحریمهای هسته‌ای ایران از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد لغو شدند.
و سوم، تحریمهای یک جانبه و تحریم‌هایی که خارج از موضوع این وعده‌اند، در تعیین وضعیت این وعده محاسبه نشده‌اند.
-
دولت آمریکا اعلام کرد که آژانس بین المللی انرژی اتمی تأیید کرده که ایران مطابق موافقتنامه ژنو گام اول را برداشته و در نتیجه دولت آمریکا هم بخشی از تحریم ها علیه ایران را به مدت شش ماه معلق می کند. تصمیم دولت آمریکا این موارد را شامل می‌شود
توقف تلاش ها برای کاهش خرید نفت ایران توسط شش کشوری که هنوز از تحریم خرید نفت از ایران معاف هستند تا این کشورها بتوانند به خرید نفت در سطح فعلی ادامه دهند
آغاز همکاری آمریکا با شریکانش و ایران برای ایجاد یک کانال مجاز مبادله مالی که به ایران امکان بدهد اقلام بشردوستانه بخرد، هزینه های پزشکی و شهریه های دانشگاهی دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در خارج از این کشور را بپردازد و تعهدات مالی اش را به سازمان ملل ادا کند
تعلیق تحریم شهروندان غیرآمریکایی که در بعضی مبادلات مالی مرتبط با صادرات پتروشیمی ایران و معاملات طلا و فلزات گرانبها با این کشور شرکت دارند یا قطعات و خدمات در اختیار صنعت خودروسازی ایران ارائه می دهند
صدور اجازه ارسال قطعات یدکی هواپیما، ارائه خدمات معاینه فنی و خدمات لازم برای تأمین امنیت پرواز خطوط مشخص هواپیماهای مسافربری ایران
همچنین شورای اروپا اعلام کرد که بخشی از تحریم های اتحادیه اروپا علیه ایران را مطابق موافقتنامه ژنو برای شش ماه معلق کرده است. این تصمیم در شورای وزیران خارجه اتحادیه اروپا اتخاذ شده و این موارد را شامل می شود
تعلیق ممنوعیت ارائه خدمات بیمه و حمل و نقل نفت خام ایران به مقصد مشتریان فعلی این کشور
تعلیق ممنوعیت واردات، خرید و حمل و نقل محصولات پتروشیمی ایران و خدمات مربوط به آن
تعلیق ممنوعیت ارائه خدمات کشتی رانی برای نفت خام و محصولات پتروشیمی ایران
لغو ممنوعیت معامله طلا و فلزات گرانبها با دولت ایران، نهادهای عمومی و بانک مرکزی این کشور
افزایش ده برابری سقف مبادلات مالی با ایران برای تسهیل بازرگانی با این کشور
-
سومین دور مذاکرات بین ایران و گروه 1+5 در ژنو منجر به امضای یک «توافق مقدماتی» و «شش ماهه» شد که براساس آن حکومت جمهوری اسلامی ایران با پذیرش مجموعه ای از تعهدات فنی و حقوقی از جمله تعلیق غنی سازی بیش از 5 درصد، خنثی کردن ذخایر اورانیوم غنی شده بین پنج تا 20 درصد را پذیرفت. بر اساس این توافقنامه همچنین ماهيت غنی سازی در فوردو تغيير يافته، ادامه کار در راکتور آب سنگين اراک متوقف خواهد شد و همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی افزایش می‌یابد.
در مقابل آمریکا و پنج قدرت جهانی دیگر بخشی از تحریم‌ها از جمله تحریم صنایع پتروشیمی، فلزات گران بهاء، تحریم صنایع خودرو سازی را به مدت شش ماه به حالت تعلیق در می‌آورند و بخشی از اموال بلوکه شده ایران را در اختیارش قرار خواهند داد.
البته تاکید شده است که لغو دائمی تحریم‌ها منوط به همکاری‌های ایران و اعتمادسازی‌های آینده دولت این کشور در مورد برنامه هسته ایش خواهد بود. به همین دلیل گروه تحقیق روحانی‌سنج وضعیت این وعده حسن روحانی را به «در حال پیگیری» تغییر می دهد.
