«همه امید دولت این است که بتواند در طول برنامه چهار ساله دولت یازدهم، شرایط نظام سلامت را به شرایطی نسبتا مطلوب برساند.» حسن روحانی با چنین امیدی حسن قاضی زاده‌هاشمی را به وزارت بهداشت منصوب کرد تا با «طرح تحول سلامت» سلامت جامعه را ارتقاء دهد، منابع حوزه درمان را عادلانه توزیع کند و رضایت بیماران را جلب کند.

حسن روحانی آنقدر از طرح تحول سلامت خرسند بود که در دوره دوم ریاست جمهوری اش نیز وعده داد، اجرای این طرح را دنبال کند.

حالا شش سال از این حرف‌ها می گذرد. دولت روحانی با یک بحران بسیار جدی به نام «کرونا» مواجه شده است، بحرانی که هم طرح تحول سلامت اش و هم توان دولت‌اش در مهار این ویروس سرکش را به چالش کشیده است. به طوریکه در ارزیابی کارنامه بهداشت و درمان دولت حسن روحانی چندان نیاز نیست به پشت سر نگاه کنیم، وضع امروز ایران و چگونگی مواجهه او و دولت‌اش با «بحران کرونا» گویای تمام آن چیزی است که او تحت عنوان «نظام سلامت» پایه‌ریزی کرده است.

روحانی‌سنج پیش از اینکه عمر دولت به سرآید، می‌کوشد ضمن بررسی وضعیت سلامت و بهداشت جامعه، وعده‌های دولت روحانی را مرور و  به این پرسش پاسخ دهد که حسن روحانی و تیم بهداشت و درمان او چقدر به وعده‌ها وفادار بوده‌اند و چقدر این وعده‌ها و طرح‌ها توانسته سلامت جامعه را ارتقاء دهد.

وعده‌های روحانی

مهمترین وعده حسن روحانی طراحی و اجرای «طرح تحول سلامت» با هدف ارتقای سلامت جامعه، تامین و توزیع عادلانه منابع‌ و رضایت بیماران بود. او در کنار این مهم، وعده کرد:

• صدور کارت هوشمند برای بیماران صعب‌العلاج

• اجرای برنامه پزشک خانواده

• بیمه همگانی و اجباری پایه سلامت

• بیمه زنان سرپرست خانوار

طرح‌هایی که البته بیش از آنکه بر پیشگیری جامعه از بیماری و ارتقای کیفیت درمان باشد، بر بُعد اقتصادی حوزه سلامت و کاهش هزینه‌های مردم در حوزه درمانی تمرکز داشت.

فعالان حوزه درمان، عملکرد روحانی در حوزه بهداشت و درمان را چگونه می‌بینند؟

وضعیت سلامت، درمان و بهداشت در دولت حسن روحانی را با دکتر مجتبی خاکپور، متخصص مغز و اعصاب و از اعضای سازمان نظام پزشکی ایران، به بحث و گفت‌وگو گذاشتیم. او چندان برای طرح تحول سلامت اعتباری قائل نیست، چرا که به باور او این طرح به ارتقای سلامت جامعه کمک نکرده، بلکه کوشیده با کاهش هزینه‌های درمانی مردم، آنها را خرسند نگه دارد بی‌آنکه کمکی به سلامت جامعه کرده باشد.

دکتر خاکپور به روحانی‌سنج می‌گوید: «طرح تحول سلامت یک طرح بیمار محور بود نه یک طرح جامع سلامت محور، هدف‌گیری این طرح کاهش هزینه‌های درمانی از جیب مراجعه کنندگان بود، حال آنکه چنین نگاهی سبب شد تا تعداد مراجعات مردم به کلینیک‌ها و درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها به شدت افزایش و کیفیت خدمات درمانی، کاهش یابد، چرا که نه مسایل بیمه‌ها در این طرح دیده شده و نه نظام ارجاع استقرار یافته و نه سطح بندی خدمات تعریف شده بود.»

به گفته دکتر خاکپور بخش عمده‌ای از بودجه حوزه بهداشت و درمان، در طرح تحول سلامت به بخش درمان هدایت شد، بودجه ای که باید صرف سلامت و توسعه تخت‌های بیمارستانی و زیرساخت‌های بهداشت و سلامت جامعه می‌شد. درواقع با اجرای این طرح دولت حسن روحانی، منافع عمومی را قربانی منافع شخصی کرد. او می‌گوید: «وقتی بودجه در حوزه پیشگیری سرمایه گذاری می‌شود منفعت عمومی در پی دارد ولی وقتی همین بودجه صرف اقدامات غیرضرور و جبران هزینه‌های مراجعات غیرضروری و مکرر مردم می‌شود، تحولی در حوزه سلامت رخ نمی‌دهد. در طول دوران وزارت قاضی زاده‌ هاشمی، سالانه ۸۰۰ میلیون مراجعه سرپایی داشتیم که غالبا غیرضرور بود. در دنیا سرانه مراجعه به کلینیک‌ها، ۲.۵ تا ۲.۷ درصد است اما در ایران سرانه مراجعه به ۴.۵ تا ۵ درصد رسید یعنی دو برابر نرم جهانی. دلیل عمده این اتفاق ارزان بودن خدمات درمانی است. در نتیجه چنین سیاستی وزارت بهداشت سالانه با ۱۲هزار میلیارد تومان کسر بودجه مواجه شد.»

او می‌افزاید: «دسترسی آسان و ساده مردم به تخصصی ترین خدمات سلامت خارج از نظام ارجاع و سطح بندی و تنها با خواست و تشخیص افراد نوعی عوام‌گرایی است و منجر به هزینه‌های فراوان و غیر ضرور و کاهش ارزش خدمات تخصصی، سردرگمی و عدم تشخیص به موقع، به دلیل اشتباه در انتخاب تخصص‌های مورد نیاز می‌شود. در فقدان سیستم ارجاع و دسترسی بدون ضابطه غلبه نگاه عوام گرایانه باعث استهلاک منابع و هم استهلاک انسانی می‌شود.»

این متخصص مغز و اعصاب برای روشن شدن موضوع مثال مصرف بی رویه آب و برق در کشور را می‌زند و می‌گوید: «وقتی تعرفه پایین باشد مصرف بالا می‌رود. همان اتفاقی که در مصرف آب و برق رخ داده در دولت روحانی در حوزه بهداشت و درمان نیز رخ داد. وقتی تعرفه درمان را کاهش می‌دهی یعنی مراجعه کننده از جیب خود هزینه نمی‌کند، میزان مراجعه به شدت افزایش و کیفیت خدمات کاهش می‌یابد.»

دکتر خاکپور معتقد است طرح تحول سلامت، رضایت نسبی در جامعه ایجاد کرده ولی سلامت را ارتقاء نداده، چرا که بودجه بهداشت و درمان به جای سرمایه گذاری در حوزه سلامت، ساخت بیمارستان و افزایش تخت بیمارستانی، خرج درمان شده است. به کشور آذربایجان نگاه کنید به ازای هر ۱۰۰۰ نفر در این کشور نه چندان ثروتمند، ۱۳ تخت بیمارستانی وجود دارد، حال‌ آنکه در ایران به ازای هر ۱۰۰۰ نفر ۱.۲ تخت بیمارستانی داریم.»

به باور دکتر خاکپور، طرح تحول سلامت وقتی می‌توانست کارکرد موثر، مثبت و قابل اتکاء داشته باشد که طرح نظام ارجاع بیماران، اجرایی می‌شد، سطح بندی خدمات صورت می‌گرفت، پزشک خانواده رایج می‌شد، اما هیچکدام از این وعده‌ها محقق نشد. باید توجه داشت که در نظام سلامت محور، اصل بر کسب رضایت بیمار به عنوان دریافت کننده خدمات نیست بلکه اصل بر تامین سلامت او در راستای منافع جامعه به گونه ای است که با کمترین هزینه، اتلاف منابع و زمان و با بیشترین کیفیت خدمات، سلامت به بیمار ارایه شود.

به گفته خاکپور توانمندی نظام‌های سلامت در این است که در پایان هر سال توانسته باشند هرچه بیشتر بهره مند از بهبود شاخص‌های بهداشتی و سلامت، کاهش مراجعات بی رویه سرپایی، کاهش هزینه‌ها و سرانه مصرف دارو و خدمات و همزمان کاهش مرگ و میر کل جمعیت باشند  به گونه ای ای که حصول به این اهداف نه تنها همراه با کسری بودجه و افزایش دیون بیمه‌ها نباشد بلکه با برخورداری از تراز مثبت بتوانند باقیمانده را صرف ارتقاء کیفیت سیستمی نظام سلامت برای سال آینده کنند. 

طرح پزشک خانواده از جمله وعده‌های حسن روحانی بود، فرجام این طرح چه شد؟ مجتبی خاکپور می‌گوید: «طرح پزشک خانواده اصلا اجرا نشد، طرح پزشک خانواده یا طرح تشکیل پرونده الکترونیکی بیماران، باید در ابتدای دولت اجرا می‌شد که حمایت اجتماعی وجود داشت، در آن مقطع چون اراده دولت پیروز، برای انجام کاری بالا بود می‌توانست این گام‌های بزرگ را بردارد ولی متاسفانه اقدام موثری صورت نگرفت و دیگر در یک سال آخر دولت روحانی انتظار انجام چنین طرح‌هایی بیهوده است.

آیا بحران کرونا، نشانه شکست طرح تحول سلامت است یا باید گفت که اگر این طرح اجرا نشده بود دامنه این بحران گسترده‌تر می‌بود؟ دکتر خاکپور در پاسخ معتقد است طرح تحول سلامت هیچ تاثیری در کنترل بحران کرونا نداشت چراکه بودجه این طرح نه صرف پیشگیری و توسعه زیرساخت‌ها بلکه صرف درمان شده است. او می‌گوید: «بحران کرونا نشان داد که سیستم بهداشت و درمان ما آمادگی‌اش را ندارد. کلا کشور ما برای شرایط عادی ساخته شده نه برای شرایط بحرانی؛ ما آمادگی هیچ بحرانی نداریم، کمی باران ببارد کشور را سیل بر می‌دارد، بیماری‌های اپیدمیک نیز همین وضعیت را دارند. زیرساخت‌های ما برای مواجه با بحران‌ها ساخته نشده است.»

چقدر دولت توان مهار این بحران را دارد؟ دکتر خاکپور معتقد است، مهار چنین بحرانی نیاز به اتوریته یا نفوذ اجتماعی بالا دارد که دولت از آن محروم است. او می‌گوید: دولت روحانی قادر به مهار کرونا نیست چراکه حل و مهار کرونا، نیاز به هماهنگی در سطوح عالی حکومت و ایجاد هماهنگی بین همه دستگاه‌ها دارد. بنابراین دولت به تنهایی قادر به مهار چنین بحرانی نیست چرا که سایر نهادها از جمله نهاد مذهب از دولت حرف شنوی ندارند، از این رو من تقصیر را به گردن روحانی نمی‌اندازم تنها انتظارم هم از دولت این است که بکوشد هماهنگی بین بخشی ایجاد کند. دولت نهایتا می‌تواند مدرسه و دانشگاه را تعطیل کند و این کافی نیست. 

آیا می‌توان به کارنامه روحانی در حوزه بهداشت و درمان نمره قبولی داد؟ پاسخ این عضو سازمان نظام پزشکی ایران منفی است. دکتر خاکپور می‌گوید: «آقای روحانی در شش سال گذشته کار خاص، مهم و قابل اتکایی در حوزه بهداشت و درمان انجام نداده است. ساختار حوزه بهداشت و درمان در ایران روی همان ستون‌هایی استوار است که در زمان شاه بنا نهاده شد، بروکراسی نظام درمانی ما از آن زمان مانده، و با همان متود دارد کار می‌کند. زیرساخت‌ها همان زیرساخت‌های سابق است. تمام دولت‌های بعد از انقلاب همان نظام بروکراتیک که از زمان شاه به ارث بردند را اجرا می‌کنند. اگر در این حوزه خدماتی ارائه می‌شود همه ریشه در همان زیرساخت‌ها دارد وگرنه دولت‌ها در این حوزه کار خاصی نکرده اند.»

جمع‌بندی

حسن روحانی رئیس جمهور ایران در جریان انتخابات ریاست جمهوری در سال‌های ۹۲ و ۹۶ علاوه بر تاکید بر طراحی و اجرای «طرح تحول سلامت» با هدف ارتقای سلامت جامعه، تامین و توزیع عادلانه منابع‌ و رضایت بیماران، جمعا چهار وعده عمده در حوزه بهداشت و درمان داد. او قول داد برای ارتقای سلامت و رضایت مردم نسبت به :صدور کارت هوشمند برای بیماران صعب‌العلاج، اجرای برنامه پزشک خانواده، بیمه همگانی و اجباری پایه سلامت و بیمه زنان سرپرست خانوار اقدام کند.

شش سال پس از روی کارآمدن حسن روحانی، یک بحران عمده بهداشتی-درمانی به نام «شیوع کرونا» او و نظام درمانی اش را با یک چالش جدی مواجه ساخت. چالشی که باور فعالان حوزه درمان، نشان می‌دهد طرح تحول سلامت، موفق نبوده چراکه زیرساخت‌ها را توسعه نداده و بودجه ای که باید صرف پیشگیری، توسعه زیرساخت، افزایش تخت بیمارستانی و … شود صرف درمان و راضی نگه داشتن مراجعان شده است. به باور دکتر مجتبی خاکپور متخصص مغز و اعصاب، طرح تحول سلامت وقتی می‌توانست کارکرد موثر، مثبت و قابل اتکاء داشته باشد که طرح نظام ارجاع بیماران، اجرایی می‌شد، سطح بندی خدمات صورت می‌گرفت، پزشک خانواده رایج می‌شد، اما هیچکدام از این وعده‌ها محقق نشد. باید توجه داشت که در نظام سلامت محور، اصل نه بر کسب رضایت بیمار به عنوان دریافت کننده خدمات ، بلکه بر تامین سلامت او در راستای منافع جامعه است به گونه‌ای که با کمترین هزینه، اتلاف منابع و زمان و با بیشترین کیفیت خدمات، سلامت به بیمار ارائه شود. نه طرح پزشک خانواده اجرایی شد و نه طرح الکترونیکی کردن پرونده بیماران عملی شد و نه نظام ارجاع راه اندازی شد.

آیا در زمان باقی مانده تا پایان دولت، روحانی می‌تواند با تصحیح سیاست‌ها در حوزه بهداشت و درمان، به وعده‌های خود عمل و سلامت جامعه را ارتقاء دهد؟ دکتر مجتبی خاکپور عضو سازمان نظام پزشکی ایران، چندان امیدوار نیست و می‌گوید این تحولات باید در ابتدای دولت که از حمایت اجتماعی برخوردار بود رخ می‌داد. به هر حال کمتر از دو سال به پایان دولت روحانی وقت باقی است و  به زودی مشخص می‌شود که چقدر به وعده‌هایش وفادار بوده و چقدر توان اجرای وعده‌هایش را داشته است.