آیا لایحه دولت می‌تواند مشکل کودک همسری را در ایران حل کند؟
«تهیه لوایح حمایت از زنان» یکی از وعده‌های حسن روحانی در انتخابات سال ۱۳۹۲ است. اگرچه وضعیت این وعده همچنان در حال پیگیری است اما، شش سال پس از ریاست جمهوری او، هنوز هیچ نتیجه‌ای به دست نیامده، چنانکه شهیندخت مولاوردی، معاون پیشین امور زنان و خانواده ریاست جمهوری اخیر در یک مصاحبه گفته در ابتدای کار در دولت یازدهم گمان می‌کرده مجلس را «لایحه‌باران» می‌کند، اما عملا در پایان دوره فعالیت خود حتی نتوانست یک لایحه در حمایت از حقوق زنان به مجلس ارائه دهد. او این اتفاق را یک شکست در کارنامه خود ارزیابی می‌کند.
با این حال این روزها به دنبال بالا گرفتن بحث‌ها درباره اصلاح قانون ممنوعیت کودک‌همسری در ایران، معصومه ابتکار، خبر از ارسال قریب الوقوع لایحه‌ای از سوی دولت کرده و گفته به زودی لایحه‌ای تقدیم دولت می‌شود.
اگرچه این لایحه تا رسیدن به مجلس راه درازی دارد و بعید نیست به سرنوشت باقی لوایح ناکام دولت دچار شود، اما می‌توان آن را اقدامی در حمایت از حقوق دختران ایرانی، به عنوان قربانیان اصلی پدیده کودک‌همسری تعبیر و تفسیر کرد؛ مساله‌ای جدی که عملا آسیب‌پذیرترین گروه سنی زنان را در ایران در معرض آسیب‌های جسمی، روحی و اجتماعی قرار می‌دهد. آمارها نشان می‌دهند چرا کودک‌همسری پدیده‌ای جدی با دایره تاثیر گسترده در ایران است و چرا تدوین چارچوب حقوقی تازه و اصلاح قوانین یک اقدام موثر در حمایت از زنان و کودکان است.
تعریف ازدواج کودکان
مبنای سازمان یونیسف برای تعریف ازدواج کودکان، ازدواج در سن پایین‌تر از ۱۸ سال است. افراد زیر ۱۸ سال را ازدواج کودکان می‌داند. اما در قوانین ایران هیچ تعریف واضح و دقیقی وجود ندارد. بر اساس آمارهای این سازمان بین‌المللی بر اساس اطلاعات این سازمان در سال ۲۰۱۰ نرخ ازدواج کودکان (دختر و پسر) زیر ۱۸ سال در ایران ۱۷ درصد و نرخ ازدواج زیر ۱۵ سال (دختر و پسر) ۳ درصد و برابر میانگین منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است.
ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی که در در ۲۷ آذر ۱۳۷۹ اصلاح شده، تنها ماده قانونی است که در آن به سن ازدواج اشاره شده، اما این ماده قانونی هیچ محدودیت یا تعریف دقیقی برای ازدواج کودکان ارائه نمی‌کند.
«عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح».
با این همه این عدد ۱۳ سال حتی مبنای آمار ازدواج کودکان هم نیست، چنانکه در همه آمارهای رسمی، حتی آمارهای مورد استناد سایت رسمی معاونت زنان ریاست جمهوری، هیچ آمار و برآورد روشنی از ازدواج کودکان وجود ندارد که نشان دهد جمعیت دخترانی که در سن کمتر از ۱۳ سال ازدواج کرده‌اند چقدر است. تنها داده‌های موجود بر اساس تقسیم‌بندی ۵ ساله گروه‌های سنی به آمار ازدواج گروه سنی زیر ۱۰ سال، ۱۰ تا ۱۴ سال و ۱۵ تا ۲۰ سال بسنده شده است.
در طرح ناکام و پرحاشیه نمایندگان مجلس برای ممنوعیت کودک‌همسری، حداقل سن ازدواج ۱۶سال تعریف شده و ازدواج زیر ۱۳ سال به طور قطعی و کامل ممنوع شده بود؛ مشخص نیست لایحه پیشنهادی دولت چقدر شبیه طرح زنان مجلس است، اما تا آنجا که معصومه ابتکار گفته در این لایحه ازدواج زیر ۱۳ سال به طور کامل ممنوع شده است.
با توجه به ساختار داده‌های موجود سن ۱۵ سالگی را مبنای کودک‌همسری در نظر گرفتیم، ضمن آنکه تلاش کردیم تا برآوردی از آمار ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال ترسیم کنیم.
ازدواج کودکان در ایران
برای ترسیم تصویری دقیق از کودک‌همسری در ایران، بهترین منبع آمار ثبت احوال ایران است. ما برای این کار به دو سالنامه سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ مراجعه کردیم و با استفاده از اطلاعات جدول شماره ۱۵ بخش آمار ازدواج (صفحه ۲۳۱ سالنامه سال ۱۳۹۵ و صفحه ۱۹۸ سالنامه ۱۳۹۶) اطلاعات کلی و منطقه‌ای ازدواج را بر اساس سن عروس هنگام عقد به دست آوریم.
بر اساس این آمار تعداد ازدواج دختران زیر ۱۵ سال طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶ بین ۳۵ تا ۴۱ هزار فقره در نوسان بوده است. این به معنی آن است که در ۶ سال گذشته در ۵ تا ۶ درصد ازدواج‌های ثبت شده، در ایران عروس کمتر از ۱۵ سال سن داشته است.
اما اگر فرض کنیم فقط نیمی ازدواج‌های مقطع سنی ۱۵ تا ۱۹ سال زیر سن ۱۸ سالگی انجام شده، آنگاه می‌توان برآورد کرد که نرخ ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در میان دختران ایرانی بیش از ۲۰ درصد است. یونیسف نرخ ازدواج کلی پسران و دختران زیر ۱۸ سال را ۱۷ درصد برآورد کرده. با توجه به سهم بیشتر دختران از ازدواج در فاصله سنی ۱۵ تا ۲۰ سال، می‌توان با قطعیت گفت آمار ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در ایران حتما بیشتر از ۲۰ درصد است.
الگوی منطقه‌ای ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در ایران
آمارهای منطقه‌ای سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد بیشترین تعداد ازدواج دختران زیر ۱۰ سال مربوط به استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان و زنجان است، اما رکورد ازدواج زیر ۱۵ سال به ترتیب در اختیار استان‌های خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و خوزستان است.
اما برای اینکه بتوانیم تصویر دقیق‌تری به دست آوریم باید این آمار و ارقام را بر تعداد کل ازدواج‌های ثبت شده تقسیم کنیم تا ببینیم نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در هر استان چقدر است.
محاسبات نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵، در ۱۴درصد ازدواج‌های ثبت شده در استان زنجان سن عروس کمتر از ۱۵ سال بوده است. بعد از زنجان استان‌های آذربایجان شرقی و دو خراسان شمالی و رضوی و استان اردبیل بین ۱۱ تا ۱۲ درصد در رده‌های بعدی ایستاده‌اند. نرخ ازدواج زیر ۱۵ سال در استان سیستان و بلوچستان ۹ درصد است.
جمع‌بندی
بازخوانی آمارهای رسمی نشان می‌دهد که اصلاح قانون می‌تواند تا در دو سطح روی پدیده کودک‌همسری به عنوان یک آسیب اجتماعی، اثر بگذارد.
یکی ارائه تعریف و استاندارد دقیق و علمی از این پدیده و دیگری اقدام قانونی برا محدودیت و ریشه‌کنی آن.
به رغم محدودیت قانونی برای ازدواج زیر ۱۳ سال باز هم مطابق آمار رسمی ازدواج دختران زیر ۱۰ سال در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰ مورد است. این دختران با بررسی و تشخیص دادگاه به اجبار سر سفره عقد نشسته‌اند. بررسی آمارهای ثبت احوال نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶، از هر ۱۰۰ ازدواج ثبت شده در ایران، در ۵ یا ۶ مورد سن عروس کمتر از ۱۵ سال بوده است. اگر آمار ازدواج دختران زیر ۱۵ سال را با جمعیت کل دختران ۱۰ تا ۱۴ سال ۱۳۹۵ مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که از هر هزار دختر ایرانی، ۱۴ نفر تن به ازدواج داده‌اند. برآوردهای بین‌المللی حکایت از آن دارند که نرخ کلی (شامل دختران و پسران) ازدواج زیر ۱۸ سال در ایران حدود ۱۷ درصد است. اگر این نرخ را برای دختران حساب کنیم بیش از ۲۰ درصد محاسبه می‌شود. یعنی از هر پنج دختر زیر ۱۸ سال در ایران، یکی ازدواج می‌کند. با حساب این آمار اگرچه ایران در وضعیت قرمز بحرانی مانند جنوب آسیا و غرب و مرکز آفریقا قرار ندارد، اما در رده کشورهای کمتر توسعه‌یافته قرار دارد که در آن ازدواج کودکان به شکل یک بحران اجتماعی پدیدار شده است.
