۱۴ یا ۱۵۰ درصد؛ ارزش میانگین وزنی دلار در یک سال گذشته چقدر تغییر کرده؟

تقویت ارزش پول ملی یکی از وعده‌های کلیدی حسن روحانی در انتخابات سال ۹۲ بود. تحقق این وعده در کارزار انتخاباتی سال ۹۶ هم به کمک حسن روحانی آمد، اما تحقق آن بعد از آغاز دولت دوازدهم چندی بیش دوام نداشت.

روحانی‌سنج در آذر ۹۶ به دلیل مشاهده نشانه افزایش نرخ برابری ارز بیش از تورم، وضعیت وعده را به «در حال پیگیری» تغییر داد و دست آخر از فروردین ۹۷ این وعده در روحانی‌سنج در وضعیت «محقق نشده» تثبیت شده است.

گزارش زیر به بهانه ادعای حمید بعیدی‌نژاد، سفیر ایران در لندن، نوشته شده است و برای اولین بار تلاش می‌کند تا تغییرات نرخ ارز را بر اساس نرخ‌های متفاوت بازار به صورت وزنی بررسی کند.

آقای بعیدی نژاد هفته گذشته با بازنشر توییتی از The Spectator Index مدعی شده بود:

«در فهرست کشورهایی که در حفظ ارزش پول ملی در برابر دلار با بیشترین مشکلات روبه‌رو بوده اند، ایران با وجود فشارها و تحریم اقتصادی عملکرد بهتری از ونزوئلا، آرژانتین، ترکیه، پاکستان، برزیل، روسیه، سریلانکا، قزاقستان، آفریقای جنوبی و سوئد داشته است».

در فهرست کشورهایی که در حفظ ارزش پول ملی در برابر دلار با بیشترین مشکلات روبرو بوده اند، ایران با وجود فشارها و تحریم اقتصادی عملکرد بهتری از ونزوئلا، آرژانتین، ترکیه، پاکستان، برزیل، روسیه، سری لانکا، قراقستان، آفریقای جنوبی و سوئد داشته است. https://t.co/HJwr90p9cb

— Hamid Baeidinejad (@baeidinejad) January 23, 2019

او در ادامه و در واکنش به انتقادها از استفاده از نرخ ۴۲۰۰ تومانی به جای قیمت آزاد دلار در ایران، این توضیح را اضافه کرده که «همه می‌دانند که در ایران، نرخ آزاد دلار مثلا ۱۱ هزار تومان است ولی همزمان اختصاص دلار ۴۲۰۰ تومانی برای کالاهای اساسی هم هست. لذا مبنای محاسبه لحاظ نمودن تمامی فاکتورهای موجود است. در یک ارزیابی دقیق حتما مبنا قرار دادن یک نرخ ارز علمی نخواهد بود بلکه باید نرخ میانگینی از سبد نرخ‌های مختلف ارز با توجه به ارزش نسبی هر یک از نرخ‌ها در سبد مصرف ارزی مبنا قرار گیرد».

این توضیحات بهانه‌ای شد تا ببینیم اگر در محاسبات به جای در نظر گرفتن یک نرخ -قیمت آزاد یا قیمت دولتی- اگر تغییرات قیمت دلار را در بر اساس میزان استفاده از آن بسنجیم، به چه نتیجه‌ای می‌رسیم.

تغییرات قیمت دلار در بازار رسمی

۱۴درصد، چیزی جز حاصل تقسیم عدد نرخ رسمی ارز در زمستان امسال و پارسال است. بر اساس آمار سایت بانک مرکزی ایران، متوسط قیمت رسمی ارز در دی ماه ۱۳۹۶، حدود ۳۶۸۰ تومان بوده و از تابستان پارسال قیمت رسمی روی ۴۲۰۰ تومان ثابت باقی مانده است.

حاصل تقسیم این دو عدد نشان می‌دهد قیمت ارز رسمی طی یک سال گذشته ۱۴درصد افزایش پیدا کرده است.

اما نه دلار ۴۲۰۰ تومانی تنها ارز رایج در ایران است و نه تمام معاملات رسمی با این نرخ انجام می‌شود.

تغییرات قیمت دلار در بازار غیررسمی و آزاد

بر اساس آمارهای بانک مرکزی (بانک اطلاعات سری‌های زمانی اقتصادی) متوسط نرخ ارز در آذرماه ۹۶، به ترتیب ۴۳۰۶ تومان بوده است.

بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی بانک مرکزی با عنوان «میانگین موزون سنا» متوسط قیمت خرید و فروش ارز در ماه منتهی به دوم بهمن ۱۳۹۷برابر ۱۰,۹۴۰ تومان نبوده است. بر این اساس میزان افزایش  قیمت دلار در فاصله آذر ۹۶ تا آذر ۹۷، بیش از ۲/۵ برابر بوده است.

سهم دلار ۴۲۰۰ تومانی از کل معاملات ارزی ایران

بر اساس گزارش گمرک ایران، حجم کل واردات قانونی در ۹ ماه نخست سال ۱۳۹۷، حدود ۳۲/۶ میلیارد دلار بوده است. در عین حال گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «ارزیابی نتایج اختصاص ارز با نرخ ترجیحی» نشان می‌دهد که طی این مدت ۱۱/۱ میلیارد دلار از واردات ۹ ماهه به کالاهای اساسی اختصاص دارد، کالاهایی که با اختصاص ارز ۴۲۰۰ تومانی وارد شده است. در واقع یک سوم واردات رسمی کشور با دلار دولتی ۴۲۰۰ تومانی وارد شده و بقیه با نرخ‌های دیگر وارد شده است. با این حساب سهم کالاهای اساسی فقط یک سوم کل واردات کشور است.

اما کل ارز مورد نیاز کشور محدود به واردات قانونی نیست. به جز واردکنندگان رسمی، دلار در ایران متقاضیان دیگری هم دارد که ناگزیر باید از بازار آزاد و غیررسمی دلار مورد نیاز خود را تامین کنند؟

اما کل نیاز ارزی کشور چقدر است؟ اطلاعات دقیق و معتبری در این‌باره وجود ندارد، اما گفته شده نیاز ارزی کشور در طول یک ۷۰ میلیارد دلار است. اگر این عدد را مبنا قرار دهیم نیاز ارزی ۹ ماه حدود ۵۲ میلیارد دلار است که ۳۲ میلیارد آن صرف واردات قانونی شده و بقیه به واردات غیرقانونی یا امور دیگر اختصاص یافته است.

با این حساب تقریبا می‌توان گفت که سهم واردات کالاهای اساسی با دلار ۴۲۰۰ تومان انجام می‌شود، حدود یک پنجم نیازهای ارزی کشور است. ۴۰ درصد سهم واردات قانونی کالاهای غیر اساسی است و ۴۰ درصد باقی مانده هم برای واردات غیر رسمی، مسافرت‌های خارجی یا پس‌انداز ارزی افراد، از بازار آزاد تهیه می‌شود.

تغییرات میانگین وزنی دلار

تحقیقات ما نشان می‌دهد طی یک سال گذشته نرخ دلار رسمی با وزن ۲۰درصد از معاملات ارزی، حدود ۱۴درصد است. از آن سو قیمت دلار آزاد، با وزن ۸۰درصدی طی یک سال، بیش از ۱/۵ برابر افزایش پیدا کرده است.

با این حساب حتی اگر میانگین وزنی را مبنای محاسبه قرار دهیم به این نتیجه می‌رسیم که قیمت برابری دلار در ایران در فاصله دی ۱۳۹۶ تا دی ۱۳۹۷ بیش از ۱۲۲ درصد است. با در نظر گرفتن این عدد در رده‌بندی The Spectator Index، ایران نه یازدهمین، بلکه بعد از ونزوئلا دومین کشوری است که بیشترین سقوط ارزش پول ملی را در طول یک سال تجربه کرده است.

جمع‌بندی

سفیر ایران در بریتانیا ضمن بازنشر مطلبی مدعی شده ایران با ۱۴ درصد سقوط ارزش پول، عملکرد بهتری از ونزوئلا، آرژانتین، ترکیه، پاکستان، برزیل، روسیه، سریلانکا، قزاقستان، آفریقای جنوبی و سوئد داشته است. مبنای این صحبت نرخ رسمی دلار ۴۲۰۰ تومانی است که در بهترین حالت ۲۰ درصد مبادلات ارزی را در ایران پوشش می‌دهد.

۱۴ درصد رشد تنها نشان دهنده افزایش یک نرخ ارز با دایره تاثیر محدود است، در حالی که قیمت‌ها در بازار تهران بیش از ۲/۵ برابر به نسبت پارسال زیاد شده است. محاسبات نشان می‌دهدکه حتی اگر میانگین وزنی نرخ ارز را هم در نظر بگیریم، طی یک سال گذشته قیمت دلار در ایران بیش از ۲/۲ برابر افزایش یافته و در جدول رده‌بندی سقوط ارزش پول ملی، ایران نه یازدهم، بلکه بعد از ونزوئلا در مقام دوم قرار دارد.