آیا جامعه ایران زنانه‌تر شده؟

علی ربیعی سخنگوی دولت روحانی، روز جمعه ۴ مرداد ۹۸، همزمان با انتخابات شورایاری‌ها در تهران، در پستی توئیتری مدعی شده که جامعه ایران زنانه‌تر شده و نوشته: «سطح رویت پذیری زنان در حوزه‌های عمومی جامعه در دانشگاه و در سایر عرصه‌های ⁧سیاسی⁩ و اجتماعی افزایش یافته است».  

جامعه ما زنانه‌تر شده و سطح رویت پذیری زنان در حوزه های عمومی جامعه در دانشگاه ودر سایر عرصه های #سیاسی و اجتماعی افزایش یافته است.افزایش معنادار کاندیداهای #زن در شورایاری نمونه دیگری است از اینکه زنان می‌خواهند در اماکن عمومی در صحنه های سیاسی ودر امور محلی و سراسری دیده شوند.

— Alirabiei (@Alirabiei_ir) July 26, 2019

زمینه این توییت انتخابات شورایاری‌ها و «افزایش کاندیداهای زن» در این انتخابات است. اما آیا سطح مشارکت زنان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی، در دولت روحانی افزایش یافته است؟ 

روحانی‌سنج با بررسی چند شاخص تلاش می‌کند به این سوال پاسخ دهد. 

۱- حضور زنان در عرصه‌های مدیریتی

ارتقای زنان در پست‌های مدیریتی، یکی از مطالبات جدی جامعه زنان است و اتفاقا در جریان انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۲ و ۹۶ از وعده‌های حسن روحانی بود. اما آیا روحانی به این وعده عمل کرد؟

ما تا الان موفق به پیدا کردن آمار رسمی درباره سهم زنان از مدیریت سیاسی کشور نشده‌ایم. در میان اخباری هم که در رسانه‌ها منتشر می‌شوند اطلاعات و آمار ضد و نقیضی ارائه شده‌اند که نمی‌توان به آنها استناد کرد. برای این کار خود دست به کار شدیم تا ببینیم در چند شاخص مشخص سیاسی اوضاع به چه ترتیب است. 

وزیر زن: وقتی صحبت از ارتقاء مدیریتی زنان می‌شود، مهم‌ترین پستی که زنان از آن محروم مانده‌اند پست وزارت است. در حالی که انتظار می‌رفت، زنانی به هیات وزیران راه یابند، ‌ اما حسن روحانی با گذشت شش سال از عمر دولت هنوز زنی را برای تصدی پست وزارت، به مجلس معرفی نکرده، حال آنکه دولت محمود احمدی نژاد، با سپردن کرسی وزارت به زنان این تابو را پیش‌تر شکسته بود. این وعده‌های محقق نشده روحانی در روحانی‌سنج است.  

سفیر زن: روحانی اما در پست سفیر، برای اولین بار دو زن را به سمت سفارت گمارد، اتفاقی که پیش از این در نظام جمهوری اسلامی، سابقه نداشت. مرضیه افخم سفیر ایران در مالزی و حمیرا ریگی سفیر ایران در برونئی دو زنی هستند که در دولت روحانی به این مقام دست یافتند. 

معاونت ریاست جمهوری و وزیران: سال‌ها است در حوزه معاونت رئیس جمهور و وزیران، زنانی مشغول‌اند. اما تعداد اینها همواره انگشت‌شمار بوده و به لحاظ عددی با تعداد مردان حاضر در این سمت‌ها قابل مقایسه نیستند. یکی ازاتفاق‌های مثبت در این خصوص به مصوبه شورای عالی اداری به ریاست اسحاق جهانگیری در ۲۷ تیر ۱۳۹۶ بازگردد که مقرر شد ۳۰ درصد مدیران دستگاه‌های اجرایی تا پایان برنامه ششم توسعه از میان زنان انتخاب شود. مصوبه‌ای که در حکم قانون است. 

نماینده مجلس: اگرچه در حال حاضر سهم زنان از عضویت در مجلس شورای اسلامی، کمتر از ۶ درصد (در حالی که ۱۱ درصد نامزدهای انتخاباتی را زنان تشکیل می‌دادند) است، اما مقایسه دوره‌ّای مختلف نشان می‌دهد سهم زنان از نمایندگی افزایش داشته است. تعداد نمایندگان زن در مجلس دهم ۱۷ نماینده است که ۸ نماینده بیش از دوره نهم و پنج نماینده بیش از دوره هفتم است که پیش از مجلس دهم با ۱۲ نماینده زن، رکورددار حضور زنان در مجلس ایران بود. 

شوراهای شهر و روستا: آمارهای انتخابات دوره پنجم شوراهای شهر و روستا که دو سال پیش در ایران برگزار شد نشان می‌دهد که تنها ۷ درصد نامزدها زن بودند و در نهایت نیز آنها موفق شدند ۶ درصد کرسی‌های شوراها را در سراسر کشور از آن خود کنند. با این همه ما آمار قطعی و معتبری درباره سهم زنان از عضویت در شوراها وجود ندارد، اما اگر شورای عالی استان‌ها را چکیده شوراهای محلی در این در نظر بگیریم مشخص است که سهم زنان در دوره پنجم به نسبت سابق کمتر نیز شده است. در دوره پنجم شورای عالی استان‌ها از ۷۵عضو تنها یک نماینده (هلاله امینی نماینده شورای شهر مریوان) حضور دارد. در دوره چهارم سه نماینده زن و در دوره‌ سوم سه نماینده زن در این شورا عضو بودند. 

۲- سهم زنان از بازار کار

در آمارهای رسمی در ایران و مقایسه شاخص‌های اشتغال زنان، نه‌تنها نشانه‌ای از پیشرفت دیده نمی‌شود، بلکه در مقایسه نقطه به نقطه سهم زنان از بازار کار در ایران کمتر از سال ۱۳۸۴ است. آمار اشتغال خالص در ۱۳ سال گذشته، کمتر از ۴۰۰ هزار شغل بوده است. سهم زنان در بازار کار در سال ۱۳۹۷ یک درصد کمتر از سال ۱۳۸۴ است، همچنین نرخ مشارکت اقتصادی زنان نیز به نسبت ۱۳ سال پیش ۰/۹ درصد کاهش پیدا کرده. 

حتی اگر آمار را به صورت نقطه‌ای مقایسه نکنیم باز هم مشخص است که تغییر محسوسی که بتوان آن را نشانه‌ای از «رویت‌پذیری بیشتر زنان» دیده نمی‌شود. 

شاخص‌های مهم اشتغال زنان

منبع: گزارش‌های نیروهای کار مرکز آمار ایران

۳- حضور زنان در دانشگاه‌ها

دانشگاه‌ها همواره مهم‌ترین عرصه عمومی برای حضور زنان بوده است. سال‌هاست که تعداد قابل توجهی از کرسی‌های دانشگاهی به زنان اختصاص یافته است. هم در میان دانشجویان و هم در میان اساتید زنان حضوری چشمگیر داشته و دارند. 

براساس آخرین گزارش موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم که سال ۱۳۹۷ منتشر شد، تعداد ۳ میلیون و ۷۹۴ هزار و ۴۲۰ دانشجو در دانشگاه‌های کشور مشغول تحصیل هستند که از این تعداد یک میلیون و ۷۲۳ هزار و ۲۶۹ نفر زن و ۲ میلیون و ۷۱ هزار و ۱۵۱ دانشجو مرد هستند. 

براساس آمار رسمی منتشر شده توسط خبرگزاری ایرنا، در ۲۷سال گذشته سهم زنان از آموزش عالی از ۲۸/۶ به ۴۵/۸ درصد افزایش یافته و سهم دانشجویان پسر از ۷۱/۴ درصد به ۵۴/۲ درصد تقلیل یافته است. 

اگرچه تعداد دانشجویان دختر در دانشگاه‌های کشور تقریبا با پسرها برابر شده اما کماکان بیشتر کرسی‌های هیات‌های علمی در اختیار مردان است. با این همه آمارها نشان می‌دهد سهم زنان از عضویت در هیات‌های علمی در حال افزایش است.

چند ماه پیش، سایت درستی‌سنجی «فکت‌نامه» پیشتر در گزارشی با عنوان «نسبت جمعیتی زنان در میان اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها در ایران چقدر است؟»، سهم دقیق زنان از عضویت در هیات علمی تمام موسسات آموزش عالی در ایران در سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵ را ۲۶ درصد محاسبه کرده بود. این آمار ۱۰ سال پیش‌تر ۱۹ درصد بوده است. 

مقایسه آمار دو سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵ و ۸۶-۱۳۸۵ نشان می‌دهد تعداد زنان عضو هیات علمی در ۱۰ سال منتهی به سال ۱۳۹۶، ۲/۹ برابر بیشتر شده و سهم زنان از عضویت هیات علمی ۳۶ درصد افزایش داشته است. 

دو جدول زیر تعداد و سهم زنان از عضویت در هیات‌های علمی را به تفکیک درجه علمی‌شان نشان می‌دهد. میزان رشد ۱۰ ساله حضور زنان با درجه استاد، دانشیار و استادیار بین ۵۰ تا ۶۰ درصد بوده است. 

تعداد زنان عضو هیات علمی، به تفکیک درجه علمی

سهم زنان از عضویت در هیات علمی

منبع این دو جدول آمارهای مندرج در کتاب آمار آموزش عالی است که از سایت موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی برداشته شده است. 

۴- حضور زنان در ورزشگاه‌ها

ورزشگاه‌ها از معدود اماکن عمومی است که زنان برای ورود به آن با محدودیت مواجه هستند. امکان حضور زنان در ورزشگاه‌ها برای تماشای مسابقات مردان، نه تنها در دولت روحانی با گشایشی همراه نشده بلکه در مقایسه با دولت‌های قبل بر محدودیت‌های آن افزوده شده است. ورود زنان به ورزشگاه‌ها برای تماشای مسابقات والیبال برای اولین بار در دولت خاتمی کلید خورد، ولی همین حق در دولت روحانی از زنان سلب و محدودیت‌هایی ایجاد شد. 

در حال حاضر دولت روحانی در تلاش است تا امکان حضور زنان در ورزشگاه‌ها برای تماشای مسابقات فوتبال را فراهم کند البته نه به این دلیل که این مساله را حق زنان می‌داند یا به دلیل اینکه در میان وعده‌های تبلیغاتی حسن روحانی بوده، بلکه به دلیل فشاری که فیفا به فدراسیون فوتبال ایران وارد کرده، وزارت ورزش می‌کوشد راهی برای حل این مساله پیدا کند. همانطور که پیش از این یکی دو بار در جریان مسابقات ملی مجبور شد در ورزشگاه‌ها را به روی تعداد محدودی از زنان بگشاید. 

حضور زنان در ورزشگاه‌ها یکی از وعده‌های انتخاباتی حسن روحانی در سال ۱۳۹۶ بود که تا اینجا محقق‌نشده است. 

جمع‌بندی

برای اندازه‌گیری میزان رویت‌پذیری زنان فرمول مشخصی وجود ندارد، اما ما سعی کردیم با توجه به زمینه موضوع طرح شده از سوی آقای ربیعی و همچنین بررسی موردی چند شاخص مهم اجتماعی و اشاره به برخی نمونه‌ها ببینیم اوضاع از چه قرار است. 

در حوزه سیاست، بیش از آنکه افزایش یا کاهش حضور زنان چشمگیر باشد، سهم اندک زنان در سیاست جلب توجه می‌کند: 

انتخاب وزیر زن یکی از وعده‌های انتخاباتی کمپین روحانی در سال ۱۳۹۶ بوده، این وعده هنوز محقق نشده است. به جز انتصاب دو سفیر زن، عملا تغییر چشمگیری در جایگاه مدیریتی زنان دیده نمی‌شود. 

در بخش انتخابی هم اگرچه سهم بسیار کم زنان در مجلس یا شوراهای شهر کمی افزایش یافته، اما نشانه‌ای که بتوان آن را حمل بر تغییر کرد دیده نمی‌شود. 

در حوزه اجتماعی، میزان حضور زنان را در دو سطح اندازه‌گیری کردیم. یکی در حوزه اشتغال که نه‌تنها بهبودی دیده نمی‌شود، بلکه سهم زنان از بازار کار به نسبت سال‌های گذشته کاهش نیز داشته است. اما در حوزه آموزش عالی، همه شاخص‌ها نشان می‌دهد حضور زنان پررنگ‌تر از سابق است. علاوه بر نسبت تقریبا مساوی دانشجویان، میزان حضور زنان در هیات‌های علمی دانشگاه‌ها  افزایش چشمگیری داشته است. 

تردیدی نیست که در برخی حوزه‌‌ها «جامعه ایران زنانه‌تر شده»، اما باید توجه داشت که سهم سیاسی و اجتماعی زنان، آن‌قدر کم است، که سطح انتظارات در حد تغییر و تحولات اساسی است. آن هم در شرایطی که تبعیض‌های ساختاری و سازمان‌یافته علیه زنان در ایران همچنان برقرار است. 

زنان ایرانی درگیر و گرفتار مسائلی‌اند که در اکثریت قریب به اتفاق کشورهای جهان جزو بدیهی‌ترین حقوق فردی محسوب می‌شود. مسائلی مانند آزادی پوشش یا حتی حضور زنان در ورزشگاه‌ها سطح آزادی‌های فردی زنان در ایران را تا آنجایی پایین آورده که عملا سایر شاخص‌های اجتماعی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. در سال‌های اخیر علی‌رغم تلاش‌های فعالان حقوق زنان و برخی اقدامات مقطعی دولت، تقریبا پیشرفتی در حوزه آزادی‌های فردی زنان به وجود نیامده است.