یک خانه و یک حسینیه یا نیمی از اقتصاد ایران؛ ابعاد تحریم رهبر ایران چقدر است؟
حسن روحانی رئیس جمهور روز چهارم تیر ۱۳۹۸ در دیدار با وزیر و مدیران ارشد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تحریم رهبر و جمعی از فرماندهان نظامی ایران از سوی آمریکا را مضحک و وقیحانه توصیف کرده و گفته:
اموال رهبری تنها یک حسینیه و یک خانه ساده است؛ رهبر ایران مانند سایر رهبران دنیا نیست که در حساب‌های خارجی خود میلیون‌ها دلار داشته باشد که بخواهند آن را تصرف و یا مسدود کنند.
رئیس جمهور، رهبری را نه تنها یک مقام سیاسی بلکه یک مقام دینی معرفی کرده و مدعی شده که امروز جمع کثیری از مردم در لبنان، سوریه، افغانستان، پاکستان، هند و سایر نقاط جهان اعم از شیعه و غیر شیعه، علاقه‌مند، عاشق و مطیع فرامین رهبر معظم انقلاب هستند و اینکه یک انسان عقل خود را از دست داده و دست به اقدامی وقیحانه بزند، خنده‌دار است.
حسن روحانی روز چهارشنبه، ششم تیر نیز در جلسه هیات دولت بار دیگر نسبت به تحریم رهبر ایران انتقاد کرده و گفته: «رئیس جمهور آمریکا با اعتقاد مسلمان‌ها، مساله مرجعیت و ولایت و رهبری که رهبر معنوی، فقهی و فتوایی مردم است، آشنا نیست و جایگاه‌ها و حد خود را نمی‌شناسد؛ کما اینکه ادعاهایش، ادعاهای بی‌اساس است؛ اما این حرکت او، واقعیت را برای مردم ما به خوبی روشن کرد».
سوال اینجا است که آیا اموال رهبر ایران محدود به حسینه و یک خانه ساده و مصون از تحریم است یا می‌تواند بخش‌هایی از نهادهای حکومتی وابسته به نهاد رهبری را تحت تاثیر قرار داده و در فعالیت آنها اختلال ایجاد کند؟
اضافه شدن نام آیت‌الله علی خامنه‌ای و بیت رهبری به لیست تحریم‌های آمریکا
دولت آمریکا در واکنش به انهدام یک پهپاد آمریکایی توسط نیروهای نظامی ایران، رهبر، بیت رهبری و افراد وابسته به نهاد رهبری را به لیست تحریم‌های اقتصادی خود اضافه کرد. دونالد ترامپ در جریان امضای تحریم‌های جدید علیه ایران به خبرنگاران گفته است این تحریم‌ها دسترسی رهبر ایران و افراد وابسته به او به امکانات مالی و حمایتی را مسدود می‌کند و دارایی‌های آنها نیز در امان نخواهد بود. او این تحریم‌ها را مناسب با رفتارهای خطرناک و خصمانه ایران عنوان کرده است. رئیس جمهور آمریکا دلیل تحریم رهبر ایران را مسئولیت وی در قبال رفتارهای نظام ایران دانسته و گفته: «او در نهایت مسئول رفتارهای رژیم ایران است».
وزیر دارایی دولت ترامپ نیز مدعی شده که با اعمال تحریم علیه رهبر ایران، میلیاردها دلار از دارایی‌های رهبری و نهاد رهبر ایران مسدود خواهد شد.
دولت ترامپ اطلاعات بیشتری از میزان دارایی‌های رهبر ایران و نهاد رهبری در بانک‌های بین‌المللی ارائه نکرده است.
دارایی‌های شخصی رهبر ایران چقدر است؟
پاسخ به این سوال با مستندات موجود غیرممکن است. هیچ ادعایی در این زمینه نمی‌تواند یک فکت قطعی باشد. نه ادعاهایی نظیر گفته حسن روحانی درباره یک خانه محقر و حسینیه معتبر است و نه داستان‌هایی که درباره ثروت آیت‌الله خامنه‌ای و نزدیکان او در داخل و خارج گهگاه سر زبان‌ها می‌افتد قابل قبول است.
صورت اموال شخصی رهبر ایران تاکنون منتشر نشده وهیچ مستندی در این خصوص در دست نیست، اما اگر میان این موضوع، یعنی اموال شخصی آیت‌الله خامنه‌ای و دارایی‌ها و فعالیت‌های اقتصادی نهادهای زیر نظر او تفکیک قائل شویم، آنگاه مساله متفاوت خواهد بود.
نهادهای اقتصادی زیر نظر رهبر ایران کدامند؟
در تعریف حقوقی نهادهای زیر نظر رهبری، حتی در سطح قانون‌گذاری هم اختلاف نظر وجود دارد. در مقاله‌ای که در شماره نهم فصلنامه دانش حقوق عمومی که توسط پژوهشکده شورای نگهبان منتشر می‌شود، مقاله‌ای در این باره منتشر شده که نشان می‌دهد حتی در نظام قانون‌گذاری ایران هم «نهادهای زیر نظر رهبری» تعریف حقوقی مشخصی ندارند. مثلا در یک قانون این جمله آمده «به استثنای نهادهای زیر نظر رهبری»، در حالی که معلوم نیست، منظور قانون نهادهایی است که رهبر ایران رئیس یا همه اعضا یا بخشی از اعضای آنها را عزل و نصب می‌کند؛ مثل مجمع تشخیص مصلحت نظام، قوه قضاییه، شورای نگهبان، نیروهای مسلح و سپاه و بسیج، صدا و سیما، آستان قدس و…؟ یا نهادهایی که ذاتا به دستور مقام رهبری تشکیل شده‌اند مثل بنیاد مستضعفان یا کمیته امداد و…؟ یا نهادهایی که رهبری در آنها نماینده صاحب اختیار دارد، مثل بنیاد شهید؟ یا نهادهایی که مصوبات آنها باید به تایید رهبر ایران برسد، مثل شورای عالی امنیت ملی؟ یا نهادهایی مثل ستاد اجرایی فرمان امام که مطلقا در اختیار رهبری‌اند و هیچ شخص حقوقی دیگر در فرایند اداره آن نقشی ندارد؟
به رغم این بلاتکلیفی حقوقی، در عرصه عمومی نهادهایی را که یکی یا چند ویژگی بالا را داشته باشند جزو نهادهای زیر نظر رهبری می‌شناسند.
از این میان برخی از این نهادها کارکرد اقتصادی و نقش فعالی در اقتصاد ایران ایفا می‌کنند.
از این میان می‌توان به بنیاد مستضعفان، ستاد اجرایی فرمان امام، آستان قدس رضوی، بنیادهای تعاون انواع نیروهای مسلح، از سپاه و بسیج گرفته تا وزارت دفاع و نیروی انتظامی اشاره کرد. اگرچه آمار دقیقی از حجم فعالیت اقتصادی این نهادها در دست نیست، اما به گفته برخی کارشناسان نیمی از اقتصاد ایران در اختیار این نهادها است.
اگرچه به دلیل کمبود اطلاعات، نمی‌توان به طور قطع درستی یا نادرستی این گفته‌ها را سنجید، اما باید به این واقعیت اشاره کرد که حضور فعالانه شرکت‌های زیرمجموعه این نهادها در بخش‌های مختلف تولید، صنایع سبک و سنگین، صنایع نفت و گاز، پتروشیمی، معدن، کشاورزی، ارتباطات، بانکداری و بازارهای مالی و… باعث شده تا این ادعاها باورپذیر به نظر برسند.
آیا تحریم آیت‌الله خامنه‌ای تاثیری روی فعالیت‌های اقتصادی نهادهای زیر نظر رهبری دارد؟
پاسخ قطعی به این سوال در حال حاضر ممکن نیست. اما اگر فرض کنیم نهادهایی که به نحوی مرتبط با رهبر ایران هستند در فهرست تحریم قرار بگیرند، فعالیت‌های اقتصادی دچار اختلال خواهد شد.
این اختلال دو بخش دارد. یکی مربوط به فعالیت‌های برون‌مرزی و دیگری فعالیت‌های داخلی است.
۱- تاثیر روی فعالیت‌های برون‌مرزی:
تحریم‌ها می‌تواند در دو سطح روی فعالیت نهادها و سازمان‌های مرتبط با رهبر ایران در خارج از کشور تاثیر بگذارد. یکی اختلال در فعالیت‌های اقتصادی این نهادها در خارج از ایران در زمینه تجارت یا سرمایه‌گذاری یا همکاری با شرکت‌های بین‌المللی است. شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد شرکت‌های وابسته زیادی (رسمی و غیررسمی) زیر نظر سازمان اقتصادی سپاه و نیروهای مسلح، ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد مستضعفان و… وجود دارند که به طور رسمی و غیررسمی در در زمینه‌های مختلف تجاری و انتقال پول در خارج از ایران فعالیت دارند. پیش‌تر برخی مقام‌های ایرانی از شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی متعدد وابسته به بنیاد مستضعفان را فرصت و امکانی برای «دور زدن تحریم‌ها» توصیف کرده بودند.
در درجه دوم تحریم رهبر ایران می‌تواند روی فعالیت‌های روزمره، نهادها و سازمان‌های وابسته به آیت‌الله خامنه‌ای در خارج از ایران تاثیر بگذارد.
«نمایندگی‌های نهاد رهبری در خارج»؛ «دفاتر کمیته امداد امام خمینی در خارج از ایران»؛ «نمایندگی‌های سازمان صدا و سیما و شبکه‌های برون مرزی وابسته»؛ «دفاتر سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی»؛ «مجمع جهانی اهل بیت»؛ «مجمع تقریب مذاهب اسلامی»؛ «مدارس و دانشگاه‌های آموزشی وابسته به جامعه مصطفی العالمیه و حوزه علمیه قم»؛ «نمایندگی‌های ولی فقیه در اتحادیه‌های دانشجویی»؛ «مراکز اسلامی وابسته به جمهوری اسلامی در خارج از کشور» و… زمینه کار این سازمان‌ها لزوما و ظاهرا اقتصادی و تجاری نیست، اما فعالیت‌های روزمره آنها نیز می‌تواند تحت تاثیر تحریم رهبر ایران دچار مشکل شود.
۲- تاثیر روی فعالیت‌های داخلی
اثر تحریم رهبر ایران، لزوما محدود به فعالیت‌های برون‌مرزی نخواهد بود، بلکه فعالیت‌های داخلی آنها نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. فرض کنیم یک کارخانه صنعتی که زیر نظر آستان قدس مشغول به فعالیت است، یا یک کارخانه پتروشیمی، نیاز به مواد اولیه‌ای دارد که تا پیش از این تحریم نبوده، اما الان می‌تواند به استناد تحریم آیت‌الله خامنه‌ای و افراد و تشکیلات وابسته به او گرفتار تحریم شود.
دامنه تاثیر تحریم‌ها چقدر خواهد بود؟
پاسخ قطعی به این سوال هم ممکن نخواهد بود. متغیرهای زیادی وجود دارند که می‌توانند باعث تغییر شرایط شوند. از همه مهم‌تر اینکه تحریم‌های ایالات متحده تا چه اندازه جدی خواهد بود و دامن چه افراد، شرکت‌ها و نهادهایی را خواهد گرفت؟ چقدر از این نهادها پیش‌تر در فهرست تحریم‌های ایالات متحده قرار داشته‌اند و چقدر تازه به این فهرست اضافه شده‌اند؟ این افراد و نهادها در حال حاضر چقدر در بخش‌های تحریم‌نشده اقتصاد ایران فعالیت دارند؟
چنانکه مشخص است، نیمی از متغیرها مربوط به طرف تحریم‌کننده است و نیمی دیگر از جانب تحریم‌شونده.
