روحانی و دانشگاه: بررسی عملکرد دولت روحانی در زمینه وعده‌های دانشگاهی‌اش
در هر دو انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری در سال‌های ۹۲ و ۹۶ که به پیروزی حسن روحانی منجر شد، دانشگاه و دانشجویان نقش پررنگی داشتند. گرچه فضای دانشگاه‌ها نسبت به دوره ریاست‌جمهوری محمد خاتمی در فاصله سال‌های ۷۶ تا ۸۴ متفاوت است، اما باز هم نمی‌توان از نقش دانشجویان در انتخابات غافل ماند.
در میان وعده‌هایی که حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری داده است، دستکم چهار مورد از آن‌ها به شکل مستقیم به فضای دانشگاه‌ها باز می‌گردد: تلاش برای ایجاد فضای باز سیاسی در دانشگاه، مخالفت با ستاره‌دار کردن دانشجویان، بازگرداندن اساتید کنار گذاشته شده از دانشگاه و در نهایت از بین بردن موانع سفر استادهای دانشگاه به خارج از کشور برای حضور در کنفرانس‌های علمی.
اما در پنج سالی که از روی کار آمدن حسن روحانی می‌گذرد، این وعده‌ها تا چه میزان محقق شده‌اند؟
تلاش برای ایجاد فضای باز سیاسی در دانشگاه
حسن روحانی در هر دو انتخابات ریاست‌جمهوری سال‌های ۹۲ و ۹۶ بر ایجاد فضای باز سیاسی و آزادی در دانشگاه‌ها تاکید کرد و در دوران ریاست‌جمهوری خود بارها بر این مساله تاکید کرد که در دولت او فضای دانشگاه‌ها تغییر پیدا کرده است.
روحانی در خردادماه سال ۹۲ و دو روز پیش پیش از برگزاری انتخابات، گفته بود که در دولت او “دانشگاه‌ها از فضای آزادتری برخوردار خواهند بود. در این دولت از انتقال دانشجویان استقبال خواهد شد”. او بعدها و در جریان مراسم روز دانشجو در دانشگاه صنعتی شریف ضمن تاکید بر تفاوت فضای دانشگاه در دولت خود با دولت محمود احمدی‌نژاد تاکید کرد: “ممکن است هنوز هم فضا امنیتی باشد و من نمی‌پسندم. ما فضای امن می‌خواهیم نه فضای امنیتی”.
رییس‌جمهوری در مراسم ۱۶ آذر سال جاری در دانشگاه سیستان و بلوچستان هم به تغییر فضای دانشگاه در دولت خود اشاره کرد: “در دوره دولت یازدهم یکی از تلاش‌های دولت شکوفا شدن روز دانشجو بود و چنانچه ۴ سال گذشته را با ۸ سال آن مقایسه کنید به روشنی خواهید دید که دانشجو و دانشگاه امروز با صدای رسا و بدون لکنت زبان سخن می‌گوید”.
سخنان روحانی در آستانه روز ۱۶ آذر بیان شده، روزی که در تقویم رسمی ایران به عنوان “روز دانشجو” ثبت شده است. سال‌هاست که براساس سنتی مقام‌های سیاسی، نمایندگان مجلس، فعال‌های سیاسی و حقوق‌بشر، روزنامه‌نگاران و روشنفکران در مراسم این روز در دانشگاه‌های مختلف سخن‌رانی می‌کنند.یکی از مواردی که می‌تواند نشان‌دهنده میزان تحقق وعده روحانی برای ایجاد فضای باز سیاسی در دانشگاه باشد، برگزاری این مراسم در دانشگاه‌های مختلف و گوناگونی سخنرانان آن است.
تعداد و گوناگونی سخنرانان روز ۱۶ آذر در دانشگاه‌ها در دولت روحانی بیشتر شده، اما این بدان معنا نیست که دانشگاه‌ها فضای مطلوبی دارند. کمتر پیش می‌آید که افراد نزدیک به نیروهای ملی-مذهبی، نهضت آزادی، فعالان چپ و دیگر نیروهای منتقد اجازه سخن‌رانی در دانشگاه پیدا کنند. در سال جاری دامنه این مخالفت‌ها در دانشگاه‌های مختلف تا حدی افزایش پیدا کرد: از نیروهای نزدیک به اصلاح‌طلبان تا فعالان سابق جنبش دانشجویی و از روشنفکران دینی تا فعالان حقوق زنان.
علاوه بر این در دولت روحانی گرچه برخی انجمنهای اسلامی مجددا فعال شده یا انجمنهای دانشجویی جدیدی تاسیس شده‌اند، اما هنوز امکان تاسیس یک تشکل مستقل در دانشگاه‌ها به سختی امکان‌پذیر است و دانشجویان منتقد نیز از چنین امکانی محروم هستند. این‌ها همه در کنار دیگر محدودیت‌هایی است که در فضای دانشگاه وجود دارد.
با این وجود نمی‌توان تغییر در فضای دانشگاه‌ها در دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی را نسبت به سال‌های پیش از آن منکر شد و به همین دلیل این وعده او در حال پیگیری ارزیابی می‌شود.
مخالفت با ستاره‌دار کردن دانشجویان
در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۲ جلوگیری از ستاره‌دار شدن دانشجویان از جمله وعده‌های حسن روحانی بود. او آن زمان گفته بود: “باید عنوان دانشجوی ستاره‌دار را کنار بگذاریم؛ دانشجو باید در فعالیت سیاسی و علمی آزاد باشد و خطوط قرمز اقدامات او مصالح و منافع ملی است”.
“دانشجوی ستاره‌دار” در اصطلاح به دانشجویانی گفته می‌شود که به دلیل فعالیت‌های دانشجویی (اعم از سیاسی، صنفی، فرهنگی، اجتماعی و …) از ادامه تحصیل در دوره کارشناسی ارشد محروم شده‌اند. سابقه “ستاره‌دار” شدن دانشجویان به دولت محمد خاتمی باز می‌گردد، اما این اصطلاح در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد و از سال ۸۵ فراگیر شد. این اصطلاح به این دلیل فراگیر شد که از سال ۸۵ در کارنامه تعدادی از داوطلبان و مقابل نام آن‌ها، ستاره‌هایی وجود داشت. این ستاره‌ها به معنای عدم تایید صلاحیت عمومی آن‌ها برای ادامه تحصیل بود. برخی رسانه‌ها – از جمله خبر آن‌لاین، نزدیک به علی لاریجانی – سال ۹۲ نوشته بودند که در مجموع حدود هزار دانشجوی ستاره‌دار در ایران وجود دارد که ۷۶۸ نفر از آن‌ها در هشت سال دولت احمدی‌نژاد ستاره‌دار شدند. (به غیر از دانشجویانی که به دلیل اعتقاد به دین بهاییت از تحصیل محروم می‌شوند.)
روحانی در مراسم روز دانشجوی سال ۹۶ در دانشگاه سیستان و بلوچستان نیز بار دیگر به این مساله اشاره کرد و گفت: “نباید فضا به شکلی باشد که دانشجو وقتی می‌خواهد حرف و سخنی به میان آورد، مراقب باشد که آیا کسی اسم او را یادداشت می‌کند، یا نه. ستاره جایش در آسمان است نه در دانشگاه. دانشجو آمده در دانشگاه آزادانه سخن بگوید و نظراتش را مطرح کند و نسبت به آنچه احساس می‌کند، صحیح نیست، آزادانه انتقاد کند”.
وعده‌های حسن روحانی برای پایان دادن به این مساله همراه با حضور جعفر توفیقی به عنوان سرپرست وزارت علوم و در نهایت نشستن رضا فرجی‌دانا بر کرسی وزارت علوم، باعث شد که این وعده از سوی دولت پیگیری شود. این مساله گرچه منجر به بازگشت برخی دانشجویان ستاره‌دار در دولت محمود احمدی‌نژاد به دانشگاه شد، اما همه آن‌ها فرصت حضور مجدد را در دانشگاه پیدا نکردند. با این حال طی سال‌های گذشته به جز برخی موارد مربوط به گذشته و ممانعت از تحصیل دانشجویان بهایی، گزارشی درباره ستاره‌دار شدن دانشجویان به روال سابق منتشر نشد.
رضا فرجی دانا، نخستین وزیر علوم دولت روحانی، در دوره وزارت خود درباره مساله دانشجویان ستاره‌دار گفته بود: “در مورد بازگشت دانشجویان ستاره‌دار و محروم از تحصیل یک روال قانونی طی شده و با توجه به مستنداتی که داریم جای هیچ‌گونه نگرانی در رابطه با شکایت نمایندگان وجود ندارد”.
گرچه دولت روحانی برای بازگشت دانشجویان ستاره‌دار به دانشگاه‌ها تلاش کرد، اما روند حل این مساله پس از استیضاح فرجی‌دانا و سپس نشستن محمد فرهادی بر کرسی وزارت علوم، کند شد. به خصوص آن‌که یکی از دلایل استیضاح فرجی‌دانا، بازگشت دانشجویان ستاره‌دار به دانشگاه‌ها عنوان شده بود.
با این حال پس از برگزاری کنکور ارشد سال جاری و اعلام نتایج آن، برخی رسانه‌ها خبر از “ستاره‌دار” شدن دانشجویان دادند. روزنامه جامعه فردا در گزارشی نوشت در سال جاری “نزدیک به ۱۵۰ دانشجو” در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکترا ستاره‌دار شده و از ادامه تحصیل محروم شده‌اند.
محمود صادقی، نماینده مجلس، نیز ضمن تایید خبر ستاره‌دار شدن دانشجویان، به این روزنامه گفت وزیر علوم در جلسه با فراکسیون امید تایید کرده که در سال تحصیلی جدید تعداد دانشجویان ستاره‌دار “بیش از ۱۰۰نفر” است.
دستکم سه تن از دانشجویانی که سال جاری در مقطع کارشناسی ارشد کنکور داده‌اند، در گفت‌وگو با روحانی‌سنج تایید کردند که چنین اتفاقی برای آن‌ها رخ داده است. یکی از این دانشجویان به “روحانی‌سنج” گفت: “پيش از اعلام نتايج بعد از انتخاب رشته و دانشگاه به من تلفن كردند و براى روز ١٢مرداد از من خواستند كه ساعت ٢بعد از ظهر دانشگاه پيام نور واقع در خيابان ويلا باشم، موبايل و همه وسايل را دم در تحويل گرفتند. مطمئنا از حراست وزارت علوم بودند و ما چند نفرى بوديم كه در آن ساعت مصاحبه داشتيم كه جداگانه به تعداد هر كدام از ما يك نفر بازجو حضور داشت و هر كس در اتاقى جداگانه [بود]”.
با توجه به اتفاق‌هایی که در کنکور کارشناسی ارشد و دکترای سال ۹۶ رخ داده، به نظر می‌رسد نه تنها دولت روحانی موفق به بازگرداندن همه دانشجویان ستاره‌دار به دانشگاه نشده، بلکه در سال جاری به شکل رسمی اقدام به “ستاره‌دار” کردن دانشجویان کرده است. به این ترتیب می‌توان گفت وعده روحانی در این زمینه “محقق نشده” است.
بازگرداندن اساتید کنار گذاشته شده از دانشگاه
در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، بخشی از اساتید دانشگاه منتقد، به اجبار مشمول حکم بازنشستگی قرار گرفته و برخی دیگر نیز با حکم اخراج مواجه شدند. تعداد اساتیدی که از تدریس کنار گذاشته شدند – در کنار ستاره‌دار کردن دانشجویان و دیگر سیاست‌های در پیش گرفته شده پس از سال ۸۸ – باعث شد برخی منتقدان به این تحولات لقب “انقلاب فرهنگی دوم” دهند.
حسن روحانی در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری وعده داد که از این روند جلوگیری کرده و برای بازگشت استادها به دانشگاه تلاش خواهد کرد. روحانی یک سال پس از آغاز به کار دولت یازدهم نیز از مخالفت خود با این مساله سخن گفته بود: “نباید در روند معیوب نابه‌جای بازنشستگی زودهنگام اساتید گرفتار شویم”.
در همان هفته‌های نخست آغاز به کار دولت یازدهم، جعفر توفیقی، سرپرست وقت وزارت علوم، خبر داد “استادانی که برخلاف مقررات بازنشسته شده‌اند می‌توانند به دانشگاه‌ها برگردند”. او همچنین با اشاره به دریافت “مستمر” شکواییه‌هایی از سوی اساتید به اجبار بازنشسته شده، دانشجویان محروم از تحصیل و کارمندان اخراج شده، وعده داد که این کمیته به طور “جدی” به این شکایات رسیدگی کنند.
سیاست دولت یازدهم در زمینه تلاش برای بازگرداندن اساتید اخراجی یا به اجبار بازنشسته شده در دوران وزارت رضا فرجی‌دانا و محمد فرهادی هم دنبال شد. برای نمونه تا پایان سال ۹۳ اخباری درباره بازگشت دستکم سیزده استاد دانشگاه به کار منتشر شد. در همین مدت علی ربیعی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز دستوری برای توقف صدور احکام بازنشستگی زودهنگام اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها صادر کرد.
با این وجود نباید فراموش کرد که هنوز تعدادی از اساتید دانشگاه‌ها که در سال‌های اخیر اخراج یا با اجبار بازنشسته شده‌اند، موفق نشده‌اند به کار بازگردند (در کنار اساتیدی که از سال‌های قبل به دلایل مختلف از ادامه تدریس محروم شدند). علاوه بر این در دولت روحانی دستکم سه مورد اخراج استادهای دانشگاه به دلایل غیرعلمی وجود دارد. به این ترتیب می‌توان گفت این وعده به شکل ناقص تحقق یافته است.
از بین بردن موانع سفر استادهای دانشگاه به خارج از کشور
در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۲ حسن روحانی گفته بود “تنگ‌نظری” درباره حضور اساتید و دانشجویان در سمینارها و فرصت‌های مطالعاتی خارج از کشور را نمی‌پسندد: “باید فضا را کاملا باز کنیم تا اساتید ما به خارج از کشور بروند و اساتید خارج کشور به داخل رفت و آمد کنند. گذشت، آن دنیایی که فکر کنیم اگر دو نفر با هم تماس گرفتند همه مسائل از بین خواهد رفت”.
با این وجود، دولت تحرک چندانی برای تحقق این وعده از خود نشان نداد. شکل و مسایل پیش و پس از حضور اساتید ایرانی در برخی همایش‌ها و کنفرانس‌های خارج از کشور یا محدودیت ارتباط با برخی افراد و موسسه‌ها هم‌چنان به قوت خود باقی است.
علاوه بر این نباید فراموش کرد که بخشی از وعده روحانی به امکان حضور اساتید خارجی در ایران باز می‌گشت. اتفاقی که در چند سال اخیر نه تنها به سادگی رخ نداده، بلکه در چند مورد اساتید و کارشناسانی که گاهی به دعوت نهادهای دولتی یا دانشگاهی به ایران سفر کرده بودند، بازداشت و با احکام قضایی – نظیر زندان یا حتی اعدام – مواجه شدند.
با توجه به وعده صریح روحانی در دوران انتخابات، می‌توان گفت که این وعده انتخاباتی او “پیگیری نشده” باقی مانده است.
به این ترتیب از مجموع چهار وعده کلی که روحانی در دو انتخابات ریاست‌جمهوری درباره دانشگاه، دانشجویان و اساتید داده بود، هیچ‌کدام به شکل کامل محقق نشده‌اند: یک وعده (از میان بردن موانع سفر اساتید) به طور کلی پیگیری نشده، وعده دیگری (مخالفت با ستاره‌دار کردن دانشجویان) محقق نشده، وعده‌ای (فضای باز سیاسی در دانشگاه‌ها) در حال پیگیری است و یک وعده (بازگشت اساتید اخراجی و بازنشسته شده به دانشگاه) هم به شکل ناقص محقق شده است.
