روحانی و آسیب‌های اجتماعی
مصرف مواد مخدر و دسترسی به مواد با کیفیت در سال آخر دولت حسن روحانی کاهش یافته است. این ادعایی است که در گزارش دفتر دارو و مواد مخدر سازمان ملل آمده ولی دلیل آن نه به بار نشستن استراتژی‌ها و برنامه‌های مبارزه با مواد مخدر دولت روحانی، بلکه شیوع ویروس کرونا، اولین اثرش در ایران و جهان، کاهش موقتی مصرف مواد مخدر بوده، چرا که بررسی‌های سازمان ملل متحد نشان می‌دهد چرخه توزیع مواد مخدر در جهان (به طور کل) دچار اختلال و دسترسی به آن، برای مصرف‌کنندگان به شدت سخت‌تر شده است.
«ایدز و اعتیاد» به عنوان یکی از جدی‌ترین آسیب‌های اجتماعی که صدمه جدی به آلوده‌شدگان، خانواده‌های آنها و جامعه وارد می‌کند، بخش‌هایی از برنامه انتخاباتی حسن روحانی را تشکیل می‌داد ولی آنچه در کشور طی ۷ سال گذشته اتفاق افتاده نشان می‌دهد که این برنامه‌ها و استراتژی‌های مدون شده در برنامه انتخاباتی، یا به مرحله اجرا در نیامده و یا اثربخش نبوده، چرا که آمار نشان می‌دهد که هم در حوزه ایدز و هم اعتیاد به مواد مخدر، بر جمعیت آلوده شدگان افزوده شده و بخش بزرگ‌تری از جامعه ایران را درگیر کرده است.
آمارها چه می‌گوید؟
در برنامه انتخاباتی حسن روحانی و در بخش آسیب‌های اجتماعی، تعداد معتادان کشور در سال ۱۳۹۶ حدود ۲ میلیون و ۳۲۵ هزار نفر اعلام شده و اگر متوسط بعد خانوار ۳/۵ نفر در نظر گرفته شود، می‌توان نتیجه گرفت حدود ۸ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر درگیر مشکلات ناشی از مواد مخدر هستند. این گزارش تعداد مبتلایان به ایدز را تا سال ۱۳۹۴ حدود ۳۲ هزار نفر اعلام کرده بود.
قاعدتا طبق برنامه انتخاباتی حسن روحانی و طبق سیاست‌های کلان نظام در حوزه مواد مخدر، این آمار در سال‌های پایانی دولت حسن روحانی باید رو به کاهش می‌گذاشت اما آمار منتشره در رسانه‌ها، خلاف آن را نشان می‌دهد. روزنامه ایران در آذر ۱۳۹۸ به نقل از وزارت بهداشت آمار رسمی افراد شناسایی شده مبتلا به ایدز در ایران را ۴۰ هزار و ۵۷۳ مورد اعلام کرد. البته برخی این آمار را بالاتر دانسته‌اند.
مینو محرز رئیس مرکز تحقیقات ایدز در اواخر سال ۱۳۹۸ از افزایش جمعیت مبتلایان به ایدز به ۶۱ هزار نفر در ایران خبر داده و با انتقاد از کم کاری آموزش و پرورش در ارائه خدمات آموزشی به دانش آموزان می‌گوید: «متاسفانه برخی نظرشان این است که آموزش نوجوانان و آگاهی دادن به آنها نسبت به بیماری ایدز بدآموزی دارد و تبعات دیگری به دنبال خواهد داشت، به همین دلیل ترجیح می‌دهند که درباره آن حرفی نزنند، اما مسئله این است که عدم پرداختن به این بیماری خطرناک باعث می‌شود که نوجوانان با عدم آگاهی وارد روابط پرخطر شوند و نتیجه‌اش این است که متاسفانه آمار ایدز در میان نوجوانان نیز رشد چشمگیری داشته است، اما با این حال مسئولان بخش‌های آموزشی همواره ترجیح می‌دهند سکوت کنند و به انکار این موضوع مهم بپردازند که بسیار مخرب است.» او معتقد است جز وزارت بهداشت هیچ دستگاه دیگری به وظیفه اش در حوزه ایدز درست عمل نکرده است.
دکتر مسعود مردانی دبیر علمی کنگره بین المللی ایدز نیز در آبان ۱۳۹۷ برآوردها از تعداد مبتلایان به ایدز در ایران را حدود ۶۶ هزار نفر عنوان کرده است.
آمار ایدز در ایران در ابتدای دولت حسن روحانی حدود ۲۷ هزار مورد اعلام شده بود که به نسبت سال ۱۳۸۰ رشد ۹ برابری را نشان می‌داد. این آمار در دولت حسن روحانی براساس گزارش‌های رسمی به ۴۰ هزار نفر و براساس گزارش‌های غیررسمی به ۶۶ هزار نفر رسیده است. نکته مثبت این است که در دولت روحانی شتاب رشد آمار ابتلا به ایدز کاهش یافته ولی کماکان نمودار صعودی است.
در حوزه مواد مخدر نیز آمارها از افزایش تعداد معتادان خبر می‌دهد. براساس آمار رسمی ستاد مبارزه با مواد مخدر، در ایران مجموعا دو میلیون و ۸۰۰ هزار نفر مصرف‌کننده «مستمر» مواد مخدر وجود دارد. این آمار نشانگر افزایش بیش از دو برابری شمار معتادان به نسبت سال ۱۳۹۰ است. آماری که سردار اسکندر مومنی دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در خرداد ۱۳۹۹ آن را اعلام کرد.
انتظاراتی که برآورده نشد
به گفته حسن روحانی، مساله آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد از جمله مسائلی است که از سال ۱۳۹۴ با اهتمام ویژه توسط شخص رهبر جمهوری اسلامی ایران دنبال شده تا اقدامی اساسی صورت گیرد. رهبری پیش‌تر در سال ۱۳۸۵ نیز سیاست‌های کلی مبارزه با مواد مخدر را در ۱۱ بند به قوای سه گانه ابلاغ کرده بود ولی به نظر می‌رسد تا تحقق این سیاست‌ها فاصله بسیار وجود دارد. براساس سیاست‌های ابلاغی از سوی رهبر ایران می‌بایست همه دستگاه‌ها همه توان خود را برای مبارزه فراگیر با قاچاق، توزیع، مصرف مواد مخدر و کاهش آسیب‌های آن و درمان مبتلایان انجام دهند. اگرچه این سیاست‌ها سقف زمانی برای تحقق آن را مشخص نکرده ولی گذشت حدود ۱۵ سال از ابلاغ آن به نظر می‌رسد می‌بایست دستاوردهایی در این حوزه ثبت شود ولی شواهد و ادله‌های موجود از عدم تحقق اهداف این سیاست‌ها حکایت دارد.
چرا دولت روحانی موفق به ایجاد تحول در حوزه مبارزه با مواد مخدر و ایدز نشد؟
ضعف عمده دولت در آموزش، پیشگیری یا عدم توجه لازم به جنبه‌های بهداشتی و اجتماعی آن بود؟ کامیار علایی پژوهشگر و کارشناس حوزه ایدز و اعتیاد و مدیر انستیتو بین المللی آموزش و بهداشت در این خصوص به «روحانی سنج» می‌گوید:
«ما در مساله مقابله با اعتیاد دو رویکرد داریم. مقابله با عرضه یا مقابله با تقاضا. دولت خاتمی تمرکزش بر مقابله با تقاضا بود روی جامعه معتادان کار کرد. کتابچه‌های آموزشی تهیه و توزیع کرد، روی پیشگیری خیلی متمرکز بود ولی این رویکرد در دولت احمدی نژاد به مبارزه با عرضه بود، کتابچه‌های آموزشی تهیه شده دور ریخته شد و سیاست‌ها به برخوردهای پلیسی تغییر کرد. دولت روحانی تصمیم داشت توامان هر دو رویکرد را دنبال کند ولی افرادی که متصدی ستاد مبارزه با مواد مخدر شدند به دلیل سوابق انتظامی و امنیتی، نتوانستند تاثیر لازم را روی ابعاد فرهنگی و اجتماعی موضوع بگذارند به همین خاطر به نتایج مورد نظر نیز دست نیافتند.»
علایی معتقد است مساله آموزش و پیشگیری در ایدز و اعتیاد متفاوت است. آموزش سلامت رابطه جنسی یک موضوع کلیدی در مساله آموزش ایدز است ولی دولت روحانی به دلیل رودربایستی‌ها و ملاحظاتی که نسبت به علمای قم داشت نتوانست در این حوزه وظیفه خود را انجام دهد. او می‌گوید: اما پیشگیری در حوزه اعتیاد نیاز به بهبود وضعیت معیشتی مردم، حل مشکل بیکاری، کاهش فقر دارد. بدون حل این مشکلات، نمی‌توان به جنگ اعتیاد رفت. وقتی در استانی ۶۰ درصد جوانان بیکارند صحبت از آموزش و پیشگیری از اعتیاد به جایی نمی‌رسد.
این فعال حوزه مبارزه با ایدز و اعتیاد، معتقد است نبود مساله اعتماد عمومی به دولت، اجازه نمی‌دهد که برنامه‌های دولت پیش برود. وقتی مردم به دولت اعتماد ندارند به طور طبیعی مشارکت اجتماعی پایین می‌آید. دولت کلینیک‌درمانی برای معتادان یا مبتلایان به ایدز ایجاد می‌کند ولی مردم مراجعه نمی‌کنند. وقتی دولت نمی‌تواند تابوی ایدز را در جامعه بشکند و نگاه اش به مبتلایان و معتادان مجرمانه است، برنامه‌هایش نیز دستاوردی ندارد.
به باور علایی وزیر سابق بهداشت دولت روحانی، دکتر قاضی زاده‌هاشمی، روندهای پیشگیری و درمان مبتلایان را ارتقاء بخشید، بهبودهایی در نظام درمانی ایجاد کرد ولی همیشه اینگونه نیست که بهبود روندها، نتایج مورد نظر را محقق کند چراکه پارامترهای زیادی در حل مساله دخیل است که از حیطه اختیار وزارت بهداشت خارج است. او می‌گوید: البته همین بهبود روند نیز با تغییر وزیر متوقف شد، وزیر جدید به دلیل نداشتن سابقه پزشکی و ناآشنا بودن با نظام درمان، حداقل دستاورد‌ها را نیز بر باد داد. خطای وزارت بهداشت در روستای چنار محمودی لردگان نمونه خوبی از ناآشنایی وزیر بهداشت با راهکارهای حل مساله بود. در یک روستا به دلیل خطای نظام درمانی، جماعتی به ایدز مبتلا شده‌اند وزارتخانه به جای کمک به مبتلایان برای درمان، سیاست اتهام زنی به مبتلایان را در پیش می‌گیرد. خوب چنین سیاستی سبب می‌شود که کسی به نظام درمانی اعتماد نکند.
این فعال حوزه مبارزه با اعتیاد و ایدز، کوتاهی دولت در شفاف‌سازی و واقعی‌سازی آمارها را یکی از دلایل شکست دولت در مساله آسیب‌های اجتماعی از جمله ایدز و اعتیاد می‌داند و می‌گوید: وقتی دولت شفاف سازی نمی‌کند و هنوز می‌کوشد با آمار سازی اطلاعات دروغ را نشر دهد، نتیجه این می‌شود که برنامه ریزی درست صورت نمی‌گیرد. او می‌افزاید: ۲۰ سال پیش ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرد ما ۳.۷ میلیون معتاد داریم، ۲۰ سال گذشته، جمعیت کشور و جمعیت معتادان افزایش یافته، چهره اعتیاد در شهر نمایان‌تر شده، هنوز ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید ۲.۸ میلیون معتاد داریم. تا زمانیکه دولت اعتیاد به آمار سازی را درمان نکند نمی‌تواند به آسیب‌های اجتماعی به طور صحیح التیام بخشد.
او معتقد است دولت هدف محور نیست فقط می‌کوشد با اصلاح روندهای پیشگیری، درمان و… مساله اعتیاد و ایدز را حل کند ولی اصلاح روندها همیشه نتایج مورد انتظار را محقق نمی‌سازد.
آسیب‌های اجتماعی و بحران کرونا در سال آخر روحانی
گزارش دفتر دارو و مواد مخدر سازمان ملل متحد حاکی است که مصرف مواد مخدر به دلیل شیوع ویروس کرونا کمتر شده و آن را تاثیر کوتاه مدت کرونا و معلول اختلال در چرخه توزیع مواد مخدر می‌داند ولی پیش بینی اش از تاثیرات بلند مدت کرونا قابل تامل است. این دفتر پیش بینی کرده که کرونا در بلند مدت ۲ تاثیر مخرب در حوزه مواد مخدر بر جای گذارد:
۱- به دلیل بحران اقتصادی ناشی از کرونا، معتادان ممکن است به سمت مواد ارزان ولی مخرب‌تر شیفت کنند.
۲- معتادان برای دسترسی به مواد مخدر و تامین هزینه‌های آن دست به اعمال مجرمانه بزنند. سازمان ملل پیش بینی کرده که یافتن راهی برای تامین مواد مخدر معتادان، شاید کم هزینه‌تر از وقوع این دو پیش بینی فوق باشد.
دولت روحانی در یک سال پیش رو ضمن درگیر بودن با مشکلات همیشگی حوزه مواد مخدر و ایدز، حالا باید برای پیشگیری از عواقب و آثار مخرب شیوع کرونا بر معتادان و اعمال مجرمانه‌ای که ممکن است افزایش یابد، چاره‌ای بیندیشد تا در پایان دوره هشت ساله ریاست جمهوری، کارنامه‌ای ویران، در این حوزه بر جای نگذارد.
