کرونا و مقایسه تاب‌آوری اقتصادی ایران و غرب
حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران روز سه‌شنبه، ۱۴ مردادماه ۱۳۹۹ در جلسه ستاد هماهنگی اقتصادی دولت گفت :
« مقایسه وضعیت تولید در ایران با سقوط تولید ناخالص داخلی در دیگر کشورها که در اروپا بیش از ۱۰ درصد و در آمریکا بیش از ۳۰ درصد کاهش یافته است، به خوبی نشان می دهد که در این ابتلای جهانی، اقتصاد ایران تاب آوری بالاتری را به نمایش گذاشته است.»
رئیس جمهوری ایران در سخنان خود به آسیب‌های سنگین شیوع بیماری کرونا بر اقتصاد جهان و حتی کشورهای پیشرفته و قدرتمند، اشاره کرد. آیا اقتصاد ایران در برابر همه گیری بیماری کووید-۱۹«تاب آوری» بیشتری نسبت به اروپا و آمریکا داشته است؟
برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید دید «تاب‌آوری» چیست؟
بر اساس مقاله‌ای تحقیقی که دو اقتصاددان به نام‌های ابوالفضل غیاثوند و فاطمه عبدالشاه با عنوان «مفهوم و ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی ایران» نوشته‌اند، مفهوم تاب‌آوری در یک «تعریف ساده» این چنین توضیح داده شده است: « تاب‌آوری «توانایی یک سیستم جهت جذب آشفتگی و سازماندهی مجدد در حالی که متحمل تغییر شده، تعریف می شود به طوری که سیستم هنوز وظیفه، ساختار، مشخصات و بازخورهای یکسانی را حفظ کند.»
این مقاله پژوهشی یک‌بار در پاییز سال ۹۴ در نشریه «روند» متعلق به بانک مرکزی ایران و بار دیگر در زمستان همان سال «فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی» متعلق به پژوهشکده اقتصادی دانشگاه علامه طباطبایی منتشر شده است.
آیا شاخصی برای سنجش میزان تاب‌آوری وجود دارد؟
بله. شاخص‌های مختلفی با تعاریفی نزدیک به این موضوع وجود دارد اما معروف‌ترین شاخص سنجش تاب‌آوری که سالانه تدوین و منتشر می‌شود، گزارش موسسه بیمه دارایی‌ها است که با نام اف.ام گلوبال شناخته می‌شود. کار تدوین گزارش سالانه این شاخص را موسسه آکسفورد متریکا انجام می‌دهد.
این گزارش شاخص تاب‌آوری در سه زیر شاخص اصلی «اقتصاد»، «کیفیت ریسک» و «زنجیره تامین» با تعریف چهار مولفه برای هر زیرشاخص کشورها را بررسی کرده به آنها امتیازهایی از صفر تا صد اعطا کرده و در نهایت بر حسب امتیازهای کسب شده کشورها در فهرستی رده‌بندی می‌شوند.
مولفه‌های زیرشاخص‌ها در محاسبه شاخص تاب‌آوری اقتصادی چه مولفه‌هایی هستند؟
در زیر شاخص «اقتصاد»، مولفه‌های «بهره‌وری»، «ریسک سیاسی»، «شدت مصرف نفت به ازای تولید ناخالص داخلی» و «نرخ شهرنشینی» مورد بررسی قرار می گیرند.
برای محاسبه زیر شاخص «کیفیت ریسک» هم چهار مولفه «قرارگرفتن در معرض بلایای طبیعی»، «کیفیت ریسک بلایای طبیعی»، «کیفیت ریسک آتش‌سوزی» و «ریسک بالقوه سایبری» مورد توجه و محاسبه است.
و سرانجام در زیر شاخص اصلی «زنجیره تامین» مولفه‌هایی همچون «کنترل فساد»، «کیفیت زیرساخت»، « حکمرانی شرکت‌ها» و «میدان دید زنجیره تامین» در دید و نظر تدوین کنندگان شاخص جهانی تاب‌آوری قرار می‌گیرد.
امتیاز و جایگاه رتبه ایران در فهرست شاخص تاب‌آوری جهانی چگونه است؟
در جدیدترین گزارش سال ۲۰۲۰ شاخص تاب‌آوری جهانی اف.ام گلوبال، که تاثیر همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ بر اقتصادهای جهان در آن در نظر گرفته شده است، ایران با کسب ۲۱.۱ امتیاز از ۱۰۰ امتیاز ممکن در میان ۱۳۰ کشور حاضر در این فهرست، در رتبه ۱۲۵ ام قرار گرفته است.
رتبه و امتیاز ایران در گزارش سال ۲۰۲۰ در مقایسه با سال ۲۰۱۹ میلادی با افت همراه بوده است. ایران در سال ۲۰۱۹ در گزارش شاخص جهانی تاب‌آوری امتیاز ۲۴.۵ کسب کرده و در رتبه ۱۲۰ جهان از ۱۳۰ قرار داشت.
وضعیت ایران در گزارش شاخص تاب‌آوری جهانی در سال ۲۰۲۰ به تفکیک زیرشاخص‌های اصلی چگونه است؟
کمترین امتیاز ایران در میان سه زیرشاخص اصلی مربوط به «کیفیت ریسک» است که در این گزارش فقط ۱۰ امتیاز کسب کرده و رتبه ایران در این زیرشاخص ۱۲۴ است. پس از آن، زیرشاخص «اقتصاد» بود که امتیاز ایران در این محور ۱۳/۶ است که رتبه ۱۱۹ را برای ایران رقم زد، بهترین وضعیت ایران در گزارش سال ۲۰۲۰ میلادی مربوط به «زنجیره تامین» است که امتیازی معادل ۳۱/۵ و رتبه ۱۱۱ را برای ایران به همراه داشت.
امتیاز و جایگاه ایران در گزارش ۲۰۲۰ تاب‌آوری جهانی با کدام کشورها قابل مقایسه است؟
پیش از ایران در رتبه ۱۲۴ کشور موزامبیک با امتیاز ۲۱.۵ قرار گرفته است و پس از ایران در جایگاه ۱۲۶ ام این فهرست کشور لبنان قرار دارد که ۲۰.۷ امتیاز کسب کرده است.
در جدول زیر کشورهای قرار گرفته در رتبه‌های ۱۲۰ تا ۱۳۰ و امتیازهای آنها درج شده است.
مقایسه رتبه و امتیاز ایران و با رتبه و امتیاز کشورهای همسایه و منطقه که اطلاعات آنها در این گزارش آمده‌است، نشان می‌دهد که ایران در گزارش سال ۲۰۲۰ تاب‌آوری جهانی در جایگاهی پایین‌تر از این کشورها قرار دارد.
در جدول زیر رتبه و امتیاز کشورهای همسایه ایران که اطلاعات مربوط به آنها در گزارش شاخص تاب‌آوری اف.ام سال ۲۰۲۰ میلادی منتشر شده و در این رده‌بندی هستند قابل مشاهده است.
وضعیت تاب‌آوری اروپا و آمریکا چگونه است؟
در گزارش ۲۰۲۰ شاخص تاب‌آوری موسسه بیمه دارایی‌ها، ایالات متحده به سه منطقه تقسیم شده است، منطقه سوم آمریکا با کسب ۹۲.۹ امتیاز در رتبه ۹ قرار گرفته است، منطقه یک ایالات متحده در گزارش شاخص تاب آوری با کسب ۹۱.۶ امتیاز در رتبه بعدی یعنی دهم جدول است و منطقه دو آمریکا در رتبه ۲۳ قرار گرفته است، امتیاز کسب شده این منطقه ۸۶.۳ از ۱۰۰ بوده است.
بررسی کشورهای اروپایی در این گزارش نشان می‌دهد که اروپایی‌ها صدر رده‌بندی این شاخص را در اختیار دارند، نروژ با کسب یکصد امتیاز در رتبه نخست قرار دارد و پس از آن به ترتیب سوئیس، دانمارک، آلمان، سوئد، فنلاند، اوکزامبورگ و اتریش در جایگاه‌های بعدی تا رده هشتم جدول این شاخص هستند.
دیگر کشورهای اروپایی نیز پس از دو منطقه آمریکا که پیشتر گفته شد جایگاه نهم و دهم را در اختیار داشتند در رتبه‌های بعدی در این فهرست قرار می گیرند.
با این حساب بر اساس شاخص تاب‌آوری موسسه «اف.ام گلوبال» یا «موسسه بیمه دارایی‌ها» که موسسه‌ای آمریکایی است اما کار مطالعاتی تدوین این گزارش را «آکسفورد متریکا»ی بریتانیایی انجام می‌دهد، میزان تاب‌آوری اقتصاد ایران با اقتصاد آمریکا یا اروپا و حتی کشورهای همسایه ایران قابل مقایسه نیست.
اما حسن روحانی در سخنان خود در مقایسه اقتصاد ایران با اقتصاد آمریکا و اروپا از نظر میزان تاب‌آوری به کاهش نرخ رشد اقتصادی یا افت تولید ناخالص داخلی اشاره کرده و نامی از این شاخص نیست. وضعیت بر اساس تولید ناخالص اقتصادی چگونه است؟
حسن روحانی در سخنان خود به کاهش بیش از ۳۰ درصدی تولید ناخالص داخلی آمریکا و کاهش ۱۰ درصدی تولید ناخالص داخلی در اروپا اشاره کرده است. این دو رقم مربوط به افت تولید ناخالص داخلی در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۰ میلادی است.
بر اساس اعلام مرکز آمار و اطلاعات اروپا، تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا در سه ماهه دوم امسال تحت تاثیر همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ به میزان ۱۱.۹ درصد نسبت به مدت مشابه پارسال کاهش داشته است که این میزان کاهش فصلی از سال ۱۹۹۵ به این سو، بی‌سابقه بوده است.
میزان افت برای تولید ناخالص داخلی منطقه پولی یورو ۱۲.۱ درصد بوده است.
پیشتر نیز اطلاعات رسمی نشان می‌داد که اقتصاد آمریکا در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۰ به میزان ۳۲/۹ درصد سقوط کرد که افتی تاریخی و بی‌سابقه برای اقتصاد آمریکا به حساب می‌آمد.
با این حال عدد و رقمی از میزان تغییرات تولید ناخالص داخلی ایران در سه ماهه اول سال خورشیدی منتشر نشده است که بتوان این اعداد و ارقام را با یکدیگر مقایسه کرد.
از طرفی این گزارش های فصلی می‌تواند با فروکش کردن یا اوج‌گیری احتمالی بیماری در فصل‌های باقی‌مانده از سال دستخوش تغییراتی شود.
برآوردهای صندوق بین‌اللی پول از اقتصاد ایران و کشورهای اروپایی و آمریکا در سال ۲۰۲۰ چگونه است؟
اما صندوق بین‌المللی پول پیش از این در گزارش‌های خود برآوردهایی از تغییرات نرخ رشد اقتصادی کشورهای مختلف جهان ارایه کرده بود.
در گزارش ماه آوریل صندوق، پیش‌بینی شده بود که اقتصاد ایران در پایان سال میلادی جاری با افتی ۶ درصدی به کار خود پایان دهد. صندوق بین‌المللی پول در گزارش خود پیش‌بینی کرده بود تولید ناخالص داخلی آمریکا در پایان امسال ۵/۷ درصد کاهش داشته باشد. پیش‌بینی صندوق از اقتصاد اروپا در پایان سال ۲۰۲۰ میلادی منفی ۶/۷ درصد بود.
پیدا است در آخرین برآورد تفصیلی صندوق بین‌المللی پول کاهش نرخ رشد اقتصادی ایران، منطقه اروپا و آمریکا در سال ۲۰۲۰ میلادی در گزارش صندوق بین‌المللی پول تقریبا نزدیک به یکدیگر و در یک محدوده است با این تفاوت که اگر این پیش‌بینی برای اقتصاد ایران محقق شود این سومین سال پیاپی خواهد بود که اقتصاد ایران با رشد منفی روبروست و اقتصاد ایران سه سال متوالی است که کوچک‌تر می‌شود.
اقتصاد منطقه اروپا در سال ۲۰۱۹ میلادی رشدی معادل ۱/۵ درصد را تجربه کرد، میزان رشد تولید ناخالص داخلی برای اقتصاد ایالات متحده در سال گذشته میلادی ۲/۳ درصد اعلام شده‌است، اما رشد اقتصادی ایران در سال ۲۰۱۹ منفی ۷/۶ درصد و در سال ۲۰۱۸ منفی ۵/۴ درصد محاسبه شده است. اگر رشد منفی ۶ درصدی سال ۲۰۲۰ محقق شود اقتصاد ایران طی سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ حدود ۱۸ درصد رشد منفی داشته است.
صندوق پول یک بار دیگر در یک بلاگ اعداد و ارقام تازه‌ای از میزان سقوط اقتصادی جهان در سال ۲۰۲۰ ارائه کرده است. در این گزارش وضعیت ایران مشخص نیست، اما نرخ رشد اقتصادی جهان در سال جاری منفی ۴/۹ درصد، اقتصادهای پیشرفته منفی ۸ درصد، اروپا منفی ۱۰/۲ درصد، ایالات متحده منفی ۸ درصد و کل اقتصاد پیش‌بینی شده است.
جمع‌بندی
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران مدعی است تاب‌آوری ایران در برابر کرونا بیش از اروپا و آمریکا بوده است. او مشخصا به کاهش تولید ناخالص داخلی اشاره دارد که بر اساس بعضی گزارش‌ها، در سه ماهه دوم سال جاری میلادی به پایین‌ترین حد تاریخی رسیده است. هیچ گزارشی از وضعیت ایران در این دوره در دست نیست و مراجع آماری داخلی هنوز گزارش فصلی رشد اقتصادی ایران در فصل بهار ۱۳۹۹ را منتشر نکرده‌اند.
«تاب‌اوری» اما شاخص قابل اندازه‌گیری است که برخی موسسات تخصصی آن را در کشورهای مختلف از جمله ایران اندازه‌گیری می‌کنند.
گزارش سال ۲۰۲۰ موسسه اف.ام گلوبال که بر مبنای آثار همه‌گیری کووید-۱۹ تدوین شده است، حاکی از آن است که اقتصاد ایران با کسب امتیاز ۲۱/۱ از ۱۰۰ در میان ۱۳۰ کشور در رتبه ۱۲۵ قرار دارد. اقتصاد آمریکا در این گزارش به سه محدوده تقسیم شده است که رتبه‌های ۹، ۱۰ و ۲۳ از این فهرست را از آن خود کرده است. اقتصادهای اروپایی نیز با کسب امتیاز های بالا، در رتبه‌های بالای فهرست شاخص تاب‌آوری قرار دارند.
