آیا شاخص‌های اقتصادی نشان‌دهنده ثبات بازار است؟

حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران، روز پنج‌شنبه ۳۱ مرداد ۱۳۹۷ در مراسم گرامی‌داشت روز صنعت دفاعی گفته است: 

«امروز تمام شاخص‌های داخلی اعم از اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی به ما می‌گوید که وضع ما امروز از پارسال همین موقع به مراتب بهتر است، آرامش مردم بیشتر و ثبات اقتصادی بیشتر است و این مسئله را هم آمار تورم چند ماه اخیر شان می‌دهد و هم صادرات غیر نفتی ما این را می‌گوید؛ البته صادرات غیر نفتی ما در ماه اول کاهش داشت و در ماه های دوم و سوم افزایش پیدا کرد. هم بورس این مسئله را تایید می‌کند که بیش از ۱۴۰ درصد رشد در چند ماه اخیر داشته و همچنین فعالیت‌های دیگر اقتصادی ما این واقعیت را پیش‌روی ما می‌گذارد».

در واقع رئیس‌جمهوری ایران با استناد به سه شاخص تورم، صادرات غیرنفتی و بورس مدعی می‌شود ثبات و آرامش بیشتری در اقتصاد ایران حاکم است. برای بررسی صحت این ادعا اول سراغ سه شاخص نام برده می‌‌رویم تا ببینم اوضاع از چه قرار است.

۱- تورم؛ نوسان‌ یا کاهش نرخ تورم

در هفته‌های اخیر بسیاری از مسئولان دولتی مدعی مهار تورم شده‌اند و اعلام کرده‌اند هم نرخ تورم ماهانه کاهنده بوده و هم تورم نقطه به نقطه کاهش پیدا کرده است. 

فکت‌نامه پیش‌تر این گفته از عبدالناصر همتی را که «نرخ رشد تورم در چهار ماه گذشته کاهنده بوده است»، درستی‌سنجی کرده و به رئیس کل بانک مرکزی نشان نادرست داده بود. 

واقعیت این که بر اساس گزارش‌هایی که مرکز آمار ایران -به عنوان تنها مرجع رسمی انتشار آمار تورم در ایران- منتشر کرده، نشان می‌دهد نه‌تنها نرخ تورم ماهانه در پنج ماه اول سال ۱۳۹۸ به شکل منظمی کاهنده نبوده، بلکه نمودار -با شیب نسبتا زیادی- بالا و پایین شده است. تورم ماهانه در مرداد امسال ۰/۶ درصد بوده، اما همین رقم در تیر ماه ۲/۸ درصد و در خرداد ۰/۸ درصد بوده است. این اعداد در مقیاس تورم یک ساله تفاوت زیادی دارند. مثلا تورم ماهانه ۰/۶ درصدی به تورم ۸ درصدی در طول یک سال منتهی می‌شود، اما نتیجه تورم ۲/۸ درصدی حدود ۴۰ درصد تورم یک ساله است. این وضعیت بیش از آنکه علامت مهار تورم باشد، نشانه ادامه ثبات، ناپایداری و بالا و پایین رفتن‌های نمودار است. 

از سوی دیگر در مورد نرخ تورم نقطه به نقطه هم باید گفت با توجه به اینکه شوک تورمی دقیقا از تیر ۱۳۹۷ آغاز شده، کاهش تورم نقطه به نقطه لزوما به معنی مهار تورم نیست. شاید بتوان از این شاخص نتیجه گرفت از شتاب افزایش قیمت‌ها تا حدودی کاسته شده، اما این لزوما به معنی مهار تورم نیست. مثلا اگر نرخ تورم ماهانه در ماه آینده دو برابر تیر ماه یا چهار برابر خرداد ماه شود، باز هم نرخ تورم نقطه به نقطه کمتر از خرداد ماه خواهد بود. با این حساب می‌توان گفت اگر اتفاق خاصی رخ ندهد و شوک تورمی جدیدی پیش نیاید نرخ تورم نقطه به نقطه نزولی خواهد بود. 

اما صرف نظر از اینها تورم نشان دهنده کاهش ارزش پول و در صورت جبران نشدن دستمزدها باعث کاهش قدرت خرید می‌شود. 

جواب سوال پایین می‌تواند پاسخ روشنی برای ابهام‌ها در این زمینه باشد.

سوال: وضعیت معیشتی مردم در مرداد ۱۳۹۸ به نسبت مرداد ۱۳۹۷ چه تغییری کرده است؟

برای پاسخ دادن به این سوال وضعیت یک کارگر صاحب دو فرزند با حداقل دستمزد را بررسی می‌کنیم. حداقل دریافتی این کارگر پارسال، یک میلیون و ۵۳۴ هزار و ۵۲۳ تومان  (۱،۵۳۴،۵۲۳ تومان) بود. او حالا در همان موقعیت پارسال دو میلیون و ۱۸۰ هزار و ۲۵۹ تومان (۲،۱۸۰،۲۵۹ تومان) حقوق می‌گیرد. در واقع درآمدش ۴۲درصد افزایش یافته. 

اگر فرض کنیم هزینه خانواده او معادل درآمدش متناسب با نرخ رسمی تورم افزایش یافته باشد، از فروردین ماه تا تیر ۱۳۹۸ هر ماه سفره او دست کم  ۱۰ درصد کوچک‌تر از سال قبل بوده است. این به جز کاهش قدرت خرید ۳۰ درصدی سال ۱۳۹۷ است. 

اگرچه مقایسه مقطعی آمار تورم و افزایش دستمزدها نشان می‌دهد قدرت خرید یک کارگر در پایان مرداد ۱۳۹۸ برابر مرداد ۱۳۹۷ است (هم متوسط قیمت‌ها به نسبت تیر پارسال حدود ۴۲ درصد افزایش یافته)، اما باز هم نمی‌توان مدعی شد بحران تورم مهار شده و اوضاع به نسبت پارسال بهتر و آرام‌تر است. چرا که در این گفته عملا یک واقعیت مهم نادیده انگاشته شده و باز قلم افتاده است:

و آن تورم انباشته یک سال گذشته است که جبران آن دست کم نیاز به دو پیش‌نیاز دارد. 

اول اینکه، نه به طور مقطعی، بلکه بر اساس یک رویه ثابت روند کاهش تورم برای چند ماه تداوم داشته باشد. و دوم اینکه معیار افزایش دستمزد کارگران در سال آینده تورم امسال باشد. در این صورت می‌توان گفت که تا سال آینده کاهش قدرت خرید خانوار در ایران جبران شده است، وگرنه الان هر گونه اظهار نظری در این باره، بی‌پایه و اساس است. 

۲- صادرات غیرنفتی؛ تغییر خاصی دیده نمی‌شود

به دلایل نامعلومی دسترسی مستقیم به داده‌های گمرک ایران برای ما مقدور نبود، برای همین تلاش کردیم از طریق منابع دیگر آمار مربوط به صادرات غیرنفتی را به دست آوریم. 

بر اساس گزارشی که روز ۱۳ مرداد در روزنامه دنیای اقتصاد منتشر شده نشان می‌دهد به ۱۱/۵ میلیارد دلار و حجم کالاهای صادراتی به ۴۰،۳۵۰ هزار تن رسیده است. 

مقایسه این ارقام با حجم و ارزش صادرات غیرنفتی در بهار چهار سال اخیر نشان می‌دهد، اگرچه حجم صادرات غیرنفتی افزایش چشمگیری داشته، اما ارزش صادرات در بهار امسال تغییر چندانی نکرده است و حدود ۱۲۰ میلیون دلار از بهار پارسال هم کمتر است. 

اطلاعات مربوط به صادرات غیرنفتی فصلی از داده‌های موجود در بانک داده‌های اقتصادی وزارت اقتصاد برداشته شده است.

مقایسه صادرات غیرنفتی ایران در چهار سال گذشته

منبع:  بانک داده‌های اقتصادی وزارت اقتصاد، روزنامه دنیای اقتصاد

حتی مقایسه حجم و ارزش صادرات نشان می‌دهد امسال صادرات کالاهای سنگین و ارزان بیشتر از گذشته است. با این همه در این آمار به سختی می‌توان نشانه محکمی پیدا کرد که ثابت کند اقتصاد ایران وضعیت بهتری نسبت به بهار پارسال دارد. 

حجم و ارزش صادرات غیرنفتی ایران در بهار امسال به نسبت زمستان گذشته (۳۰ میلیون تن کالا به ارزش ۱۱ میلیارد دلار) نیز تغییر محسوسی را نشان نمی‌دهد که بتوان آن نشانه تحولی در صادرات غیرنفتی دید. 

در تحلیل این آمار البته باید این نکته را اضافه کرد که کاهش ارزش پول ملی در افزایش صادرات غیرنفتی تاثیر زیادی دارد. اگر چه صادرات و انتقال پول آن به دلیل تحریم‌ها دشوار‌تر شده، اما به همان نسبت تقاضای کالای ارزان قیمت ایرانی و صرفه اقتصادی صادرات غیرنفتی نیز به دلیل کاهش ارزش پول ایران افزایش پیدا کرده است. 

۳- بورس؛ تداوم بی‌ثباتی

حسن روحانی رشد بورس را نشانه‌ای از بازگشت آرامش و ثبات به اقتصاد ایران می‌داند. او می‌گوید بورس در چند ماه اخیر ۱۴۰ درصد رشد داشته است. آمارها نشان می‌دهد که او درباره رشد بورس بی‌راه نگفته، اما معلوم نیست عدد ۱۴۰ درصد از کجا آمده و منظور رشد کدام شاخص در چه مقطع زمانی است. تصویر زیر عینا از آخرین گزارش ماهانه بانک مرکزی برداشته شده که نشان می‌دهد وضعیت بورس تهران در بهار ۹۸ چگونه بوده است. 

چنانکه پیدا است تعداد شاخص بورس تهران در بهار امسال، حدود ۳۴۲درصد به نسبت بهار پارسال رشد داشته. ارزش شاخص بورس تهران هم به نسبت سال گذشته ۴۵۲ درصد افزایش یافته است. 

اینفوگرافی پایین تغییرات ارزش معاملات بورس تهران را بعد از فروردین ۱۳۹۶ نشان می‌دهد. چنانکه پیدا است ثبات نسبی بازار بورس بعد از فروردین ۱۳۹۷ به هم می‌خورد و پس از یک دوره افزایش تدریجی در پاییز پارسال بورس گرفتار نوسان شدیدی می‌شود که همچنان ادامه دارد. اگرچه شاخص‌ها افزایش یافته‌اند اما آنچه از نمودارها می‌توان فهمید تداوم بی‌ثباتی و ناپایداری است. 

حتی به نظر می‌رسد پارسال همین موقع ثبات بازار بورس بیشتر بود. اگرچه طوفان اقتصادی در تابستان ۱۳۹۷ رسما آغاز شده و بازار ارز و بسیاری دیگر از بازارها را در ایران درنوردیده بود، اما هنوز روی بورس اثر نگذاشته بود. نوسان بورس رسما از اواخر تابستان پارسال آغاز شد؛ نوسانی که به نظر می‌رسد همچنان ادامه دارد. 

جمع‌بندی

حسن روحانی مدعی است که «وضع اقتصادی امروز از سال گذشته به مراتب بهتر است و آرامش مردم و ثبات بازار بیشتر است». او برای اثبات گفته خود سه شاخص را به عنوان مثال ذکر می‌کند: تورم، صادرات غیرنفتی و بورس.

۱- بررسی‌های ما نشان می‌دهد که این ادعا که نرخ تورم در ماه‌های اخیر روند باثبات و کاهنده‌ای داشته با آمارهای رسمی هم‌خوانی ندارد. اگرچه در پنج ماه گذشته نرخ تورم ماهانه در برخی ماه‌ها به زیر یک درصد رسیده، اما در برخی ماه‌ها از نرخ بالای ۲/۸ درصد نیز گذشته است. این بیش از آنکه نشان روند کاهش تورم باشد، نشان‌دهنده تداوم بی‌ثباتی است. 

۲- ما برای بررسی وضعیت صادرات غیرنفتی به داده‌هایی بیشتر از آمار تجارت خارجی در سه ماه نخست سال دسترسی نداشتیم که این آمار هم نشان می‌دهد تغییر خاصی رخ نداده است. اگرچه وزن صادرات بیشتر شده، اما ارزش دلاری آن به نسبت سال‌های گذشته تغییری نکرده است. این در حالی است که به رغم تحریم‌ها و سخت‌تر شدن شرایط صادرات و انتقال پول، صادرات به نسبت پیش صرفه بیشتری هم پیدا کرده است. کاهش ارزش پول ملی، باعث شده هم در کشورهای همسایه مشتریان میل بیشتری به خرید کالای ایرانی داشته باشند و هم صادرات برای تاجران صرفه بیشتری داشته باشد.

۳- دست آخر بازخوانی آخرین آمارهای بورس هم نشان می‌دهد هنوز بازار بورس تهران متعادل نیست. اگرچه مقایسه نقطه‌ای شاخص‌ها نشان از افزایش چشمگیر معاملات و ارزش‌ آنها دارد، اما در عین حال نوسان در بازار بالا است. با توجه به ثبات نسبی بازار ارز در ۹ ماه گذشته، رکود مسکن بازار بورس این روزها محلی جذاب برای جذب نقدینگی سرگردان است. اگرچه هدایت سرمایه به بازار بورس یک نشانه مثبت است، مشروط به آنکه بازار با ثبات و نسبتا پایدار باشد که هنوز این طور نیست. در واقع بازار بورس در ماه‌های اخیر رونق داشته، اما فاقد ثبات و پایداری است. 

با این اوصاف این ادعای حسن روحانی را «نادرست» ارزیابی می‌کنیم.