ابعاد فقر مطلق در ایران چقدر است؟

یکی از وعده‌های مهم حسن روحانی در انتخابات دور دوم ریاست‌جمهوری، ریشه‌کنی فقر مطلق بود. همکاران او در دولت، از اواخر دولت یازدهم، به این نتیجه رسیده بودند که با اجرای طرحی که مبتنی بر افزایش مبلغ مستمری خانواده‌های تحت پوشش سازمان بهزیستی و کمیته امداد با جمعیتی بین دو تا سه میلیون خانواده، تعریف شده بود. طرحی که قرار بود بعد از اجرای موفقیت‌آمیز برای مستمری‌بگیران، در فازهای بعدی برای کل جمعیت فقیر ایران اجرا شود.

در جزییات این طرح که در برنامه رسمی دولت دوازدهم تحت عنوان «دوباره ایران» منتشر شده است سه مرحله برای اجرای این طرح تعیین شده بود:

در مرحله اول، که از ابتدای سال ۱۳۹۶و در چارچوب قانون بودجه سال اجرا می­‌شود، میزان مقرری مددجویان کمیته‌‌ی امداد و سازمان بهزیستی افزایش پیدا می­‌کند.

در مرحله دوم، مستمری پرداختی، مبنا و معیار استاندارد زندگی قرار می‌گیرند و هر کسی که درآمدی کمتر از این استاندارد دارد، می‌تواند از دولت درخواست کند تا مابه‌تفاوت آن را به حسابش واریز کنند.

در مرحله سوم و بعد از سال ۱۳۹۸، استاندارد تعریف شده بر متناسب با رشد اقتصادی و سیاست‌های حمایتی بازنگری خواهد شد.

بررسی‌های روحانی‌سنج نشان می‌دهد که مرحله اول این طرح انجام شده، اما در آستانه برنامه زمانی اجرای مرحله سوم و نهایی خبری از دو طرح دیگر نیست. به همین دلیل این وعده در حال حاضر یکی از وعده‌های «محقق نشده» است.

اما در این میان سوال مهمی وجود دارد که دستکم در زمان طرح وعده، پاسخ رسمی برای آن وجود نداشت. و آن اینکه خط فقر مطلق در ایران چقدر است؟ و اینکه افزایش مستمری‌ها در چه حدی در بالا کشیدن بخش‌های محروم جامعه از فقر مطلق موثر است؟

مرکز پژوهش‌های مجلس روز ۱۲ آذر ۱۳۹۷، گزارشی با عنوان «خط فقر ایران در سال ۱۳۹۵ و مروری بر روش محاسبه آن» منتشر کرده است. این گزارش اولین سندی است که یک مرکز پژوهشی رسمی، در سال‌های اخیر منتشر کرده و به طور دقیق به تعریف و تعیین خط فقر مطلق در ایران پرداخته است. معیار محاسبات این گزارش، هزینه دسترسی به استاندارد ۲۱۰۰ کالری غذا در روز است که با توجه به الگوی درآمد-هزینه خانوار کم‌درآمد در استان‌های مختلف محاسبه شده است.

آن طور که از نتایج این گزارش برمی‌آید مبلغ مستمری‌ها به اضافه یارانه‌های نقدی، حتی در مناطق روستایی استان‌های سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و ایلام هم که پایین‌ترین خط فقر مطلق در آنجا تعریف شده، برای فرار از ورطه فقر مطلق کافی نیست؛ به ویژه آنکه شوک تورمی سال ۹۷، عملا خط فقر را دست کم  ۱.۵ برابر بالاتر کشیده است، آن هم در شرایطی که چشم‌انداز روشنی برای رونق اقتصادی ایران در سال‌های پیش رو و افزایش سطح درآمد عمومی مردم وجود ندارد.

در این گزارش سعی می‌کنیم تا ضمن بازخوانی اعداد مهم گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس و با استفاده از داده‌نمایی تصویری نسبتا روشن از خط فقر در ایران و جمعیت فقیر ارائه کنیم.

چند میلیون فقیر در ایران زندگی می‌کنند؟‌

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس جمعیت فقر مطلق در ایران در سال ۱۳۹۵ بیش از ۱۳ میلیون و ۳۲۶ هزار نفر تخمین زده شده است که از این تعداد حدود ۱۰ میلیون و ۷۱۰ هزار نفر در مناطق شهری و بیش از ۲میلیون و ۶۱۷ هزار نفر در مناطق روستایی زندگی می‌کنند.

بزرگ‌ترین اجتماع فقرا در ایران در استان تهران صورت گرفته که جمعیت فقیر از حد ۲ میلیون نفر گذشته است. بعد از تهران کرمان با جمعیت یک میلیون و ۳۱۱ هزار نفری فقرا در جای دوم و سیستان و بلوچستان با یک میلیون و ۲۳۲ هزار نفر در جای سوم قرار دارد.

کهگیلویه و بویراحمد هم با جمعیت ۱۴ هزار و ۵۰۰ نفری زیر خط فقر مطلق کمترین جمعیت فقیر را در میان ۳۱ استان ایران دارد.

نقشه اینتراکتیو زیر توزیع جمعیتی فقر را در استان‌های مختلف ایران نشان می‌دهد. (اگر نقشه زیر را نمی‌توانید ببینید، احتمالا باید افزونه خود را موقتا غیرفعال کنید)

فقیرترین استان‌های ایران کدامند؟

اگر جمعیت فقرا را به نسبت جمعیت کل استان‌های ایران حساب کنیم، نرخ یا نسبت فقر محاسبه می‌شود. این عدد بین ۴۴ تا ۲ درصد در نوسان است، چنانکه سیستان و بلوچستان به عنوان فقیرترین استان ایران شناخته می‌شود که رسما ۴۴درصد مردم آن رسما زیر خط فقر مطلق قرار دارند. بعد از سیستان و بلوچستان کرمان با نرخ ۴۱ درصد در مقام دوم قرار دارد و قم و گلستان یا ۳۷ و ۳۴درصد در جایگاه‌های سوم و چهارم جدول رتبه‌بندی فقر در ایران قرار دارند.

در انتهای جدول هم سه استان مازندران، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد قرار دارند که نرخ فقر در آنها حدود ۲ درصد است. یعنی از هر ۱۰۰نفر از جمعیت این استان‌ها فقط ۲نفر زیر خط فقر مطلق قرار دارند.

نقشه اینتراکتیو زیر نشان می‌دهد که نرخ فقر در استان‌های مختلف چقدر است. فقیرترین استان‌ها پررنگ‌تر به نظر می‌رسند.

نرخ فقر البته در مناطق شهری و روستایی نسبتا متفاوت است. نرخ فقر شهری در سیستان و بلوچستان نزدیک ۵۴ درصد است. به عبارتی از هر دو نفر ساکن مناطق شهری در این استان یکی رسما فقیر و ناتوان از تامین حداقل نیازهای زندگی در حد ۲۱۰۰ کالری در روز است. گلستان با ۴۱ درصد دوم و کرمان سوم با ۳۹درصد سومین استان فقیر ایران است. در انتهای جدول فقر شهری هم چهارمحال و بختیاری با نرخ فقر کمتر از ۲درصد قرار دارد.

در روستاها اما کرمان فقیرترین استان ایران است که بیش از ۴۵درصد مردم روستانشین آن زیر خط فقر مطلق قرار دارند و سیستان و بلوچستان و گلستان در مقام دوم قرار دارند و در انتهای جدول مازندران قرار دارد که فقط ۱.۳ درصد از مردمان روستانشین آن زیر خط فقر مطلق قرار دارند.

خط فقر در سال ۱۳۹۵چقدر است؟

خط فقر در تمام مناطق ایران یکسان نیست. بسته به هزینه‌های زندگی از مسکن و حمل و نقل و پوشاک گرفته تا مواد خوراکی در استان‌های مختلف متفاوت است.

کمترین میزان خط فقر در مناطق روستایی استان‌های سیستان بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و همچنین ایلام، ۲۰۱ هزار تومان برای خانواده یک نفره، ۳۴۱ هزار تومان برای یک خانواده دو نفره، ۴۴۲ هزار تومان برای خانواده سه نفره، ۵۴۳ هزار تومان برای خانواده چهار نفره و ۶۴۴ هزار تومان برای خانواده پنج نفره تعیین شده است و بیشترین خط فقر به همین نسبت خط فقر بیشترین خط فقر مطلق در شهر تهران، ۷۶۹هزار تومان برای خانواده یک نفره، یک‌میلیون و ۳۰۷ هزار تومان برای خانواده دو نفره، یک‌میلیون و ۶۹۲هزار تومان برای خانواده سه نفره، ۲میلیون و ۷۶هزار تومان برای خانواده چهار نفری و ۲میلیون و ۴۶۰هزار تومان برای خانواده پنج نفره تعیین شده است.

نقشه اینتراکتیو زیر نشان می‌دهد که خط فقر خانوار در استان‌های مختلف چقدر است. برای محاسبه خط فقر خانوار از اندازه متوسط خانوار استان استفاده شده به این صورت که یک خط فقر نفر دوم ۰.۷ خط فقر سرانه و خط فقر سایر افراد خانواده ۰.۵ برابر محاسبه شده است. یعنی برای یک خانواده چهار نفره، خط فقر سرانه در ۲.۷ و برای یک خانواده سه نفره در ۲.۲ ضرب شده است.

ما تلاش کردیم تا با استفاده از جمعیت متوسط خانوار در مناطق شهری و روستایی استا‌ن‌های مختلف که از سرشماری سال ۹۵ استخراج شده، متوسط خط فقر خانوار را در استا‌ن‌های مختلف محاسبه کنیم.

نکته مهم در این نقشه این است که در پنج استان آذربایجان شرقی، فارس، خراسان رضوی، خوزستان و تهران، خط فقر در مناطق شهری استان متفاوت از شهرهای تبریز، شیراز، مشهد، اهواز و شهر تهران است. ما در چهار استان به این دلیل که بیش از ۵۰درصد جمعیت شهری استان در مرکز زندگی می‌کنند، خط فقر کلان‌شهرهای تبریز، شیراز، مشهد و تهران را ملاک عمل قرار دادیم و در خوزستان با توجه به اینکه جمعیت اهواز کمتر از ۳۵درصد جمعیت شهری استان است، خط فقر سایر شهرهای استان را در محاسبات استفاده کردیم.

خط فقر در حال حاضر چقدر است؟

با قطعیت نمی‌توان گفت که خط فقر در حال حاضر چقدر است، اما می‌توان با استفاده از آمار تورم برآوردی از خط فقر خانوار استان‌های مختلف به دست آورد. این برآورد البته دقیق و کامل نیست، به این دلیل الگوی هزینه خانوار با توجه به افزایش سطح قیمت‌ها و پایین بودن میزان دستمزد تغییر می‌کند و همین طور میزان تورم در خود سبد خانوار هم یکسان نبوده است. به طور کلی در ماه‌های اخیر میزان افزایش قیمت خوراکی‌ها بیشتر از سایر اقلام سبد خانوار بوده است؛ با این همه تا زمانی که مطالعه مستقلی در مورد وضعیت کنونی صورت نپذیرد، ابزار بهتری از تورم برای به روز کردن برآوردهای خط فقر وجود ندارد.

برای این کار از آخرین آمار تورم استانی از سوی مرکز آمار ایران با عنوان شاخص قیمت‌ مصرف کننده به تفکیک استان – آذر ۹۷ منتشر شده استفاده کرده‌ایم.

نقشه اینتراکتیو زیر نشان می‌دهد در حال حاضر خط فقر بر اساس نرخ تورم رسمی در هر استان ایران چقدر برآورد می‌شود.