درستی‌سنجی ادعای روحانی؛ آیا ایران بالاترین رشد علمی در جهان را دارد؟

حسن روحانی رییس جمهوری ایران روز سه شنبه ۱۳ آذر در مراسمی که به مناسبت ۱۶ آذر، روز دانشجو، در دانشگاه علوم پزشکی سمنان برگزار شده، گفت: «هر جا دست به دست هم داده‌ایم موفق شده‌ایم. در سال ۲۰۱۷ در میان ۲۵ کشور پیشرفته دنیا از نظر سرعت رشد علمی مقام اول را کسب کرده‌ایم و این موفقیت دانشگاه است». او این موفقیت را حاصل حمایت از شرکت‌های دانش بنیان دانسته و اضافه کرده: «مقالات شما امروز مورد استناد است. پزشکی و جراحی ما در دنیا عرض اندام می‌کند و این موفقیت دانشگاه است.» او به منبع این ادعا اشاره نکرده ولی می‌توان با بررسی آمار منتشر شده از رشد علمی کشورهای دنیا به صحت و سقم این ادعا دست یافت.

پیش از بررسی داده‌های موجود، ذکر این نکته ضروری است که طبق سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی که در سال ۱۳۸۲ به تایید رهبر ایران رسید و به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد. ایران در سال ۱۴۰۴، یعنی شش سال دیگر، باید قدرت اول علمی و فناوری منطقه باشد. یعنی برنامه ریزی های پنج ساله، بر این پایه استوار است که ایران با یک جهش علمی قابل توجه، به این مهم دست یابد.

رشد مقالات علمی

در بررسی رشد علمی کشورها یکی از پارامترهایی که مورد سنجش قرار می گیرد، تعداد مقالات علمی داوری شده و تعداد مراجعه به این مقالات است. در واقع تعداد مراجعه به مقالات نشان از کیفیت علمی آنها و جدید بودن موضوعی است که مورد پردازش قرار گرفته است.

موسسه ملی علوم آمریکا (NSF)، در گزارشی که در سال ۲۰۱۷ منتشر کرد به بررسی تعداد مقالات منتشر شده بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ پرداخته و نام ۱۵ کشور که بیشترین مقالات را به رشته تحریر در آورده اند منتشر کرده است. در این جدول نام ایران به‌عنوان پانزدهمین کشوری که بیشترین مقاله را در این ۱۳ سال منتشر کرده آمده است. اگرچه سهم ایران از تولید مقالات علمی تنها ۱.۶ درصد است ولی با ۲۲ درصد رشد، رتبه اول را در میان ۱۵ کشور اول دنیا داراست.

آیا رشد تعداد مقالات به منزله رشد علمی است؟

مقالات منتشر شده یک شاخص در ارزیابی رشد علمی کشورها مورد توجه قرار دارد ولی مهم‌تر از تعداد مقالات، میزان مراجعه به این مقالات و بار علمی آنهاست.

داده‌های موسسه Scimago Journal & Country Ranking نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۷ ایران با تولید ۵۴هزار و ۳۸۸ مقاله و سند علمی در رتبه ۱۶ قرار دارد.

از این میان به ۵۱ هزار ۶۱۴ مقاله ایران استناد شده که ایران از این نظر در مقام پانزدهم قرار دارد.

اگر تعداد استنادها را ملاک قرار دهیم، ایران با ۲۸هزار و ۸۱۳ استناد در مقام هفدهم قرار دارد.

از این میان حدود نیمی از این استنادها خوداستنادی است و از این جهت ایران در مقام دوازدهم قرار دارد.

فراتر از این اگر نسبت استناد به هر مقاله (citations per document) را مبنای محاسبه قرار دهیم، ایران با شاخص ۰/۵۳ در رتبه ۱۲۱ قرار دارد.

و دست آخر از نظر H-Index هم که نشان‌گر بهره‌وری و تاثیرگذاری دانشمندان بر اساس مقالات آنها است، ایران با شاخص ۲۵۷ در جایگاه ۴۲ قرار دارد.

اگر به جای سال ۲۰۱۷، بازه زمانی ۲۱ ساله ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۷ را در نظر بگیریم رتبه ایران هم در تولید مقاله ۲۲ و در تعداد استناد ۴۲ است. جایگاه ایران در خوداستنادی ۲۱، در نسبت استناد به هر مقاله ۲۰۳ است و از نظر شاخص H-Index در مقام ۴۲ قرار دارد.

این اعداد و ارقام نشان می‌دهند، اگرچه ایران از نظر کمی جایگاه نسبتا قابل قبولی در بالای رده‌بندی دارد، اما هر چه شاخص‌های کیفی‌تر می‌شوند رتبه ایران هم پایین‌تر می‌آید.

به جز این در مشاهدات میدانی هم شواهد زیادی هست که نشان می‌دهد، رشد کمی در تولید مقالات در تمامی سطوح دیده می‌شود.

به عنوان مثال بر اساس سامانه علم‌سنجی اعضای هیات علمی (علوم پزشکی)، فقط یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران از سال ۱۹۹۷ بیش از هزار مقاله تولید کرده که ۱۰۹ مقاله تنها مربوط به سال ۲۰۱۷ میلادی بوده‌اند. به عبارتی این استاد دانشگاه هر هفته در تولید بیش از دو مقاله علمی مشارکت داشته است.

در سال ۲۰۱۷ میلادی ۵۴ مقاله علمی به نام سیدحسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر بهداشت ایران منتشر شده است. به تعبیری وزیر بهداشت ایران، در زمان مسئولیت وزارت هر هفته دست کم در تولید یک مقاله علمی مشارکت داشته است.

این آمار در نگاه اول، نشان‌دهنده حجم بالای تولید مقاله آکادمیک در مقیاس محدود زمانی است که در نگاه اول یک علامت سوال روی کیفیت تولید علم در ایران می‌گذارد. با این حال اظهار نظر درباره کیفیت مقالات هر کدام از دانشمندان ایرانی نیازمند تحقیق و بررسی مفصل و جداگانه‌ای است که در حوصله این گزارش نمی‌گنجد.

جایگاه موسسات علمی ایرانی

علاوه بر این در بررسی موسسات علمی معتبر دنیا، نهادهای علمی ایرانی در میان ۵۰۰ نهاد علمی اول دنیا قرار ندارد. در غرب آسیا نیز موسسات ایرانی از جمله موسسه تحقیقات علمی، دانشگاه تهران، دانشگاه بهشتی، دانشگاه شیراز و دانشگاه شریف پس از موسسات علمی اسرائیل، عربستان و ترکیه قرار دارند. یعنی هنوز ما با جایگاه اول منطقه‌ای فاصله داریم.

حسن روحانی در این سخنرانی می‌گوید: «مقالات شما امروز مورد استناد است. پزشکی و جراحی ما در دنیا عرض اندام می‌کند.» ولی واقعیت این است که در میان ۱۰۰ موسسه معتبر پزشکی دنیا نامی از موسسات ایرانی نیست.

شاخص نوآوری

نوآوری در علم و دانش، شاخص دیگری است که رشد علمی کشورها را نشان می دهد. ایران در شاخص نوآوری، در سال ۲۰۱۸ در رتبه ۶۵ قرار گرفته است. شاخص نوآوری ایران در غرب آسیا هفتم است. شش کشور اول غرب آسیا به این شرح اند: اسرائیل (۱۱)، امارات (۳۸)، ترکیه (۵۰)، قطر (۵۱)، کویت (۶۰) و عربستان سعودی (۶۱). شاخص نوآوری نیز نشان می‌دهد ایران تا فتح قله‌های علم در منطقه فاصله زیادی دارد و اگر می‌خواهد در شش سال آینده به رتبه اول علمی منطقه تبدیل شود باید کوشش مضاعف از خود نشان دهد.

رشد علمی ایران از نگاه یونسکو

یونسکو در گزارشی که در سال ۲۰۱۵ از وضعیت رشد علمی کشورهای دنیا ارائه کرده، در صفحه ۳۸۸ به وضعیت ایران پرداخته است. این گزارش نیز ایران را در تعداد مقالات علمی منتشر شده مورد توجه قرار داده و نوشته میانگین مراجعه به مقالات ایرانی ۰.۸۱ درصد است حال آن که مقالات منتشر شده توسط کشورهای جی ۲۰ (توسعه یافته) ۱.۲ درصد است. به نوشته یونسکو بیشترین همکاری علمی ایران با آمریکا صورت گرفته است. میانگین همکاری محققان ایرانی و غیر ایرانی در نگارش مقالات ۲۲.۳ درصد اعلام شده حال آنکه میانگین این همکاری در کشورهای توسعه یافته ۲۴.۶ است. بیشترین مقالات منتشر شده توسط ایرانیان در رشته‌های مهندسی، شیمی، پزشکی و فیزیک و کمترین در علوم انسانی و روانشناسی است.

یونسکو همچنین به پیشرفت‌های ایران در رشته نانوتکنولوژی و فعالیت‌های علمی موسسه رویان اشاره کرده است. رشد پارک‌های علمی در ایران از دیگر مواردی است که مورد توجه یونسکو قرار گرفته است:

جمع بندی

حسن روحانی رییس جمهوری ایران روز سه شنبه ۱۳ آذر در مراسمی که به مناسبت ۱۶ آذر، روز دانشجو، در دانشگاه علوم پزشکی سمنان برگزار شده، گفته: «در سال ۲۰۱۷ در میان ۲۵ کشور پیشرفته دنیا از نظر سرعت رشد علمی مقام اول را کسب کرده‌ایم و این موفقیت دانشگاه است». او این موفقیت را حاصل حمایت از شرکت های دانش بنیان دانسته و اضافه کرده: «مقالات شما امروز مورد استناد است. پزشکی و جراحی ما در دنیا عرض اندام می‌کند و این موفقیت دانشگاه است.» او به منبع این ادعا اشاره نکرده ولی با کمی تحقیق می توان جایگاه کشورهای جهان در رشد علمی را پیدا کرد.

بررسی‌های ما نشان می‌دهد:

برآوردهای سازمان‌های معتبر بین‌المللی نشان می‌دهد رتبه ایران از نظر تعداد تولید مقاله جزو ۲۰ کشور اول دنیا است. بر اساس اعلام موسسه Scimago Journal & Country Ranking ایران در سال ۲۰۱۷، شانزدهمین کشوری است که بیشترین تعداد مقالات علمی را منتشر کرده است.

با این حال اگر شاخص‌های کیفی‌ را مبنای رده‌بندی قرار دهیم، رتبه ایران پایین‌تر است. اگر تعداد استنادها را ملاک قرار دهیم، ایران در سال ۲۰۱۷ هفدهم است. جایگاه ایران از نظر خوداستنادی البته بالاتر (دوازدهم) است اما در نسبت استناد به هر مقاله ایران در جدول رده‌بندی جایگاهی بهتر از  ۱۲۱ ندارد. همین‌طور برآوردها از شاخص سنجش تاثیرگذاری دانشمندان ایران را در مقام ۴۲ قرار می‌دهد.

به جز رده‌بندی‌های بین‌المللی شواهد دیگری هم وجود دارند که غلبه کمیت بر کیفیت را در فرایند تولید علم در ایران نشان می‌دهند. آمار تولید دو مقاله در هفته در میان اعضای هیات علمی یا آمار سوال‌برانگیز تولید یک مقاله در هفته توسط وزیر بهداشت، در نگاه سردستی نشان‌دهنده یک رویه رسمی برای تولید کمی مقاله آکادمیک در ایران است.

– برآوردهای سازمان‌های معتبر بین‌المللی نشان می‌دهد رتبه ایران از نظر تعداد تولید مقاله جزو ۲۰ کشور اول دنیا است. بر اساس اعلام موسسه Scimago Journal & Country Ranking ایران در سال ۲۰۱۷، شانزدهمین کشوری است که بیشترین تعداد مقالات علمی را منتشر کرده است.

۲- با این حال اگر شاخص‌های کیفی‌ را مبنای رده‌بندی قرار دهیم، رتبه ایران پایین‌تر است. اگر تعداد استنادها را ملاک قرار دهیم، ایران در سال ۲۰۱۷ هفدهم است. جایگاه ایران از نظر خوداستنادی البته بالاتر (دوازدهم) است اما در نسبت استناد به هر مقاله ایران در جدول رده‌بندی جایگاهی بهتر از  ۱۲۱ ندارد. همین‌طور برآوردها از شاخص سنجش تاثیرگذاری دانشمندان ایران را در مقام ۴۲ قرار می‌دهد.

۳- به جز رده‌بندی‌های بین‌المللی شواهد دیگری هم وجود دارند که غلبه کمیت بر کیفیت را در فرایند تولید علم در ایران نشان می‌دهند. آمار تولید دو مقاله در هفته در میان اعضای هیات علمی یا آمار سوال‌برانگیز تولید یک مقاله در هفته توسط وزیر بهداشت، در نگاه سردستی نشان‌دهنده یک رویه رسمی برای تولید کمی مقاله آکادمیک در ایران است.

اما اینها همه ماجرا نیست. باید توجه داشت که:

– در میان ۵۰۰ مرکز علمی معتبر دنیا نامی از مراکز علمی ایران نیست.

– جایگاه مراکز علمی معتبر ایران، در منطقه پایین‌تر از مراکز علمی اسرائیل، ترکیه و عربستان قرار دارد.

– جایگاه ایران در نوآوری علمی، در رتبه ۶۰ دنیا قرار دارد.

– ایران در نوآوری علمی در منطقه پس از اسرائیل، امارات، ترکیه، قطر، کویت و عربستان، جایگاه هفتم را داراست.

– در میان ۱۰۰ مرکز علمی معتبر پزشکی دنیا، هیچ مرکز ایرانی قرار ندارد.

بنابراین می توان گفت ادعای حسن روحانی رئیس جمهور ایران مبنی بر رشد علمی ایران، گمراه کننده است. اگرچه ایران از نظر تولید مقاله علمی پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته و به جایگاه بالایی در جهان دست یافته، اما وضع کیفی فرایند تولید علم، این‌قدرها هم خوب نیست. وقتی این آمار را کنار واقعیات قرار می‌دهیم، به نتیجه‌ای جز این نمی‌رسیم که این شیوه از تولید علم، تناسب چندانی با اعتبار علمی مراکز علمی و تاثیر آن بر جامعه و اقتصاد ایران ندارد.

بله، آمار تولید مقاله و حتی ارجاع و استناد به مقالات ایرانی بالا است، اما نباید دو واقعیت مهم را از نظر دور داشت:

اول اینکه تعداد مقالات منتشر شده، تنها شاخص رشد علمی نیست.

و دوم، بسیاری از ایرانیان برای دریافت پذیرش از دانشگاه‌های معتبر دنیا، این واقعیت را درک کرده‌اند که باید مقاله ثبت شده داشته باشند و از این طریق پلی می‌سازند برای مهاجرت.