گزارشی از نشست دو روزه درستی‌سنجی در آنتالیا
آبان امسال، ترکیه میزبان نخستین نشست منطقه‌ای درستی‌سنجی (فکت‌چکینگ) بود.
نزدیک به ۷۰ نفر از ۲۰ کشور جهان در آنتالیا ترکیه گرد هم آمده بودند تا درباره موج پرشتاب درستی‌سنجی (Fact checking) که جهان روزنامه‌نگاری و رسانه را در سال‌های اخیر درنوردیده گفتوگو کنند.
به جز ترکیه، روزنامه‌نگاران، کنشگران و پژوهشگرانی از ایران، آذربایجان، بوسنی و هرزگوین، جمهوری چک، مصر، فرانسه، گرجستان، آلمان، عراق، اسراییل، ایتالیا، کوزوو، لبنان، لهستان، اسلواکی، اسپانیا، سوریه، اوکراین و ایالات متحده.
از سال ۲۰۱۴ به بعد هر سال، فکت‌‌چکر‌ها از سراسر جهان دور هم جمع می‌شوند. تاکنون لندن، بوئنوس آیرس، مادرید و رم میزبانان پنج نشست جهانی درستی‌سنجی بوده‌اند.
تا پارسال، خاورمیانه یکی از کم‌کارترین مناطق جهان در کار درستی‌سنجی بود. سال‌ها ایران و ترکیه تنها کشور‌های فعال در این زمینه بودند، اما امروز سوریه، اردن، اسراییل هم سایت‌های درستی‌سنجی خود را راه‌اندازی کرده‌اند ترکیه شاهد سال ظهور دومین گروه فکت‌چکینگ خود بود.
رشد جنبش درستی‌سنجی در منطقه، لزوم هم‌اندیشی درباره چالش‌ها و مسائل خاورمیانه را بیشتر می‌کند. در همین راستا نشست امسال آنتالیا به همت «دورولوک پای» نخستین سایت درستی‌سنجی ترکیه و با حمایت «شبکه جهانی درستی‌سنجی» برگزار شد.
گزارش روز اول
بایبارس اورسک، موسس دورولوک پای در سخنرانی افتتاحیه از «ابرهای پوپولیسم، قطبی شدن جوامع و اقتدارگرایی» گفت که روی بخش‌هایی از دنیا سایه انداخته است اما ابراز امیدواری کرد این پیام محکم این گردهمایی این باشد که مردم منطقه در حال نبرد برای پاسخ‌گویی و شفافیت‌اند:
بسیاری از گروه‌های درستی‌سنجی، پیشینه روزنامه‌نگاری ندارند. در بسیاری موارد نهاد‌های فعال جامعه مدنی آستین بالا زده‌اند و جای خالی رسانه‌هایی را پر کرده‌اند که به نظر به اهمیت این کار بی‌توجه‌اند.
طبق آمار ماه اوت دانشگاه دوک در کارولینای شمالی، در حال حاضر ۱۵۶ سایت درستی‌سنجی در بیش از ۵۰ کشور جهان فعال هستند. البته این آمار مدام در حال تغییر است. همین هفته گذشته یک سایت تازه درستی‌سنجی در پرتغال آغاز به کار کرد.
پس از سخنرانی افتتاحیه، این گردهمایی دو روزه با یک پنل گفتوگو آغاز شد: «درستی‌سنجی در ۲۰۱۹ به کدام سو می‌رود؟»
جیووانی زانی، سردبیر سایت درستی‌سنجی ایتالیایی Pagella Politica گسترش اخبار جعلی را یکی از نتایج عصر اطلاعات می‌داند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در برابر درستی‌سنجی قد علم کرده، پوپولیسم است. پوپولیسم از اختلاف‌های عمیق می‌آید و منجر به نبرد واقعیت و دروغ دامن می‌زند. یه عنوان مثال بحران پناهجویان موضوع بسیار ساده‌ای برای درستی‌سنجی است، همه چیز واضح و آمار و ارقام در دسترس هستند ولی با این حال ما مجبوریم هر روز در این‌باره بنویسیم و اظهارات نادرست را فکت‌چک کنیم.
با وجود رشد سریع درستی‌سنجی در جهان، زانی هنوز خیلی خوش‌بین نیست:
درستی‌سنجی هنوز تبدیل به یک جریان اصلی نشده است. شاید تبدیل به یک شاخه خاص روزنامه‌نگاری شویم، ولی بعید است بتوانیم گفتمان عمومی را تغییر دهیم. در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که همه چیز نسبی است و هر کس باور خود را از مسائل جهان دارد.
لوکاس گرِیوْز، پژوهشگر و استاد دانشگاه که در سال ۲۰۱۶ گذشته کتابی درباره ظهور فکت‌چکینگ سیاسی در روزنامه‌نگاری آمریکا منتشر کرده بود، معتقد است اخبار جعلی تبدیل به امر عادی شده‌اند.
فیک نیوز ماندنی است و این نتیجه نحوه پخش شدن اطلاعات نادرست و رفتارها و عادات رسانه‌ای همه ما است. آنچه امروز می‌بینیم تفاوت آشکاری دارد با آنچه ده سال پیش تجربه می‌کردیم. خیالی بیش نیست اگر فکر کنیم دخالت‌های فردی ما می‌تواند این موج را به عقب بازگرداند.
گرِیوْز پژوهش‌ها روی تاثیر فکت‌چکینگ بر جامعه را ناکافی دانست و گفت:
ما هنوز نمی‌دانیم و نمی‌توانیم اثر درستی‌سنجی را در دنیای واقعی بسنجیم. اینکه مردم معمولا چطور به آنها برمی‌خورند به ویژه اگر نظری مخالف داشته باشند. تقریبا هیچ‌چیز از تاثیر این درستی‌سنجی‌ها بروی اهالی سیاست و گفتمانشان نمی‌دانیم. کم‌و‌بیش هیچ اطلاعاتی درباره اینکه چطور می‌توانیم این تاثیر را بیشتر و محتمل‌تر کنیم نداریم.
داوید کوتیدزه سردبیر سایت «فکت‌چک گرجستان» هم گسترش و قدرت گرفتن روزافزون اخبار جعلی را محصول چند قطبی شدن جوامع می‌داند.
بخش مهم دیگر این نشست، ارائه‌های کوتاه ۶ دقیقه‌ای بود که طی آن فکت‌چکر‌هایی که کار‌های مبتکرانه‌ای در زمینه درستی‌سنجی کرده‌اند، درباره آن صحبت کنند. به عنوان مثال دیمیترو پوتیکین از اوکراین استارتاپ جدیدش FakesRadar.Org را معرفی کرد که هدفش کمک به کاربران در شناسایی و تشخیص اخبار نادرست و جعلی است.
نگارنده -فرهاد سوزنچی- هم به نمایندگی از فکت‌نامه نسخه آزمایشی بات تلگرامی فکت‌نامه را با عنوان «میرزا بات» رونمایی کرد و نحوه کارش را نشان داد. کاربران ایرانی می‌توانند از طریق این بات موضوعات مختلف را در بانک داده‌های فکت‌نامه جست‌و‌جو و حتی به تیم سایت پیشنهاد کنند.
علاوه بر اینها، شرکت‌کنندگانی از آلمان، ترکیه، لهستان و اسراییل گوشه‌هایی از فعالیت‌های خود را در حوزه فکت‌چکینگ ارائه دادند.
روز اول گردهمایی با پنلی درباره درستی‌ستجی مسائل مربوط به بحران پناهجویان به پایان رسید.
گزارش روز دوم
در سال‌های اخیر و با ظهور پرقدرت شبکه‌های اجتماعی، روزنامه‌نگاران و خبرنگاران زیادی برای جذب مخاطبان بیشتر دست به دامن رسانه‌هایی مثل ویدیو، داده‌نما (اینفوگرافیک) و فناوری‌های نو شده‌اند. بسیاری از مخاطبان احتمالا متن کامل یک مقاله و یا گزارش را نمی‌خوانند و دنبال راه‌های ساده‌تری‌اند که ببینید حرف حساب یک مقاله یا گزارش چیست؟
به همین دلیل دومین روز از نشست آنتالیا با پنلی درباره روزنامه‌نگاری چند رسانه‌ای آغاز شد.
کلارا خیمنز کروز موسس سایت مالدیتو در اسپانیا معتقد است در این دوره و زمانه روزنامه‌نگاران نباید از اهمیت و برد مجتواهای چندرسانه‌ای غافل شوند. کروز و تیمش در برنامه‌ای تلویزیونی حتی از طنز و حضور کمدین‌ها برای تازه و جذاب نگاه داشتن درستی‌سنجی‌های خود استفاده می‌کنند.
اوغورکان آکین، از «دورولوک پای» ترکیه هم گفت بعد از اینکه متوجه شدند بسیاری از مردم گزارش‌های طولانی‌شان را نمی‌خوانند، شروع کردند به ساختن ویدیو‌های کوتاه و درستی‌سنجی‌هایشان را در این قالب هم منتشر کردند. در واقع آکین و تیمش به این نتیجه رسیدند که می‌توان مسائل جدی و اطلاعات مهم را در بسته‌های سرگرم‌کننده‌تری به مخاطب ارائه کرد. چیزی شبیه آنچه در دنیای رسانه Infotaintment می‌خوانندش، ترکیب تازه‌ای از کلمات (اطلاعات) information و (سرگرمی) entertainment. شاید بد نباشد آن را در فارسی «داده‌گرمی» هم ترجمه کنیم!
بررسی مدل‌های نوین روزنامه‌نگاری در جهان یکی دیگر از موضوعاتی بود که در روز دوم به آن پرداخته شد. بیلگه نارین پژوهشگر و مدرس در دانشگاه غازی آنکارا به برخی از این تحولات اشاره کرد. یکی از این روند‌ها تازه پدیده‌ای است به نام «گلانس ژورنالیسم» یا «روزنامه‌نگاری نگاه‌گذرا» که قالب نویی برای انتشار اخبار است که بعد از فراگیر شدن ساعت‌های هوشمند متولد شد. در این روش، خبر به شکل به شدت کوتاه شده و صرفا با کلمات کلیدی روی ساعت به مخاطب می‌رسد.
نارین همچنین به پدیده «روبات ژورنالیسم» اشاره کرد که در آن محتوای خبر نه توسط انسان بلکه الگوریتم‌ها تنظیم می‌شود. او پیش‌بینی کرد تا سال ۲۰۳۰، تقریبا ۹۰درصد اخبار توسط روبات‌ها نوشته خواهد شد. برخی حتی معتقدند در آینده جایزه پولیتزر به صورت نمادین به یک روبات اهدا شود!
نشست آنتالیا در نهایت با چند ورک‌شاپ به پایان رسید. در دو ورک‌شاپ نخست اورکات مراد ایلماز (عضو لینوکس ) و گلین چاووش (سردبیر سایت درستی‌سنجی teyit.org) ابزار‌های آنلاینی را معرفی کردند که می‌توانند به روزنامه‌نگاران در راستی‌آزمایی و درستی‌سنجی کمک کنند:
TinEye.com: سایتی برای جست‌و‌جوی معکوس تصاویر آنلاین
Fotoforensics.com: برای تشخیص اینکه تصویری دستکاری شده است یا نه
Exifpurge.com: برای پاک کردن متادیتا از تصاویر
Invid-project.eu: پایگاه آنلاینی برای راستی‌آزمایی تصاویر ویدیویی
Whopostedwhat.com: موتور جست‌و‌جوی پیشرفته در فیسبوک با استفاده از کلیدواژه‌ها
Web.stagram.com: ابزاری برای جست‌و‌جوی آسان در اینستاگرام
این نشست با روحانی‌سنج و ورک‌شاپی درباره وعده‌سنجی به پایان رسید. وعده‌سنجی شاخه‌ای از درستی‌سنجی است که با رصد وعده‌های سیاست‌مداران، میزان تحقق‌شان را بررسی می‌کند. نگارنده -فرهاد سوزنچی- از تجربیات ۶ ساله روحانی‌سنج در این زمینه سخن گفت و به کسانی که قصد راه‌اندازی پروژه‌های وعده‌سنجی دارند، پیشنها کرد واقع‌بینانه نگاه کنند، وعده‌هایی را انتخاب کنند که قابل سنجش باشند و مراقب شعارهای انتخاباتی باشند. بهتر است در هنگام تعریف هر وعده برای هر آن برنامه بررسی و شرایط تحقق داشته باشند و آن را به صورت شفاف اعلام کنند. این طور در بزنگاه‌های مانند انتخابات نه خود تحت تاثیر فضای انتخاباتی قرار می‌گیرند و هم تکلیف‌شان از همان اول با مخاطب مشخص است.
***
وقتی در سال ۲۰۱۴ نخستین گردهمایی درستی‌سنجی در یکی از کلاس‌های دانشگاه اقتصاد لندن تشکیل شد، فقط ۵۰ شرکت‌کننده داشت از تعداد انگشت‌شماری کشور. حضور ۷۰ نفر در نشست آنتالیا که یک گردهمایی منطقه‌ای بود نشانه‌ای از رشد و اقبال روزافزون درستی‌سنجی در جهان است. فراگیری شبکه‌های اجتماعی و اینترنت سرعت و آسیب اخبار جعلی و نادرستی‌های اهالی سیاست را ده‌ها بار بیشتر کرده است. بی‌جهت نیست که سال به سال در سراسر جهان از سمن‌های کوچک تا رسانه‌های بزرگ جای خالی درستی‌سنجی را احساس کرده‌اند و آستین بالا زده‌اند.
