درباره وعده
یکی از وعده‌های صریح حسن روحانی در انتخابات ۱۳۹۶، ریشه‌کن کردن فقر مطلق در ایران بود.
روحانی چند بار صراحتا قول داد تا پایان دوره دوم ریاست جمهوری او، فقر مطلق در ایران وجود نخواهد داشت.
برای تعریف دقیق این وعده باید به چند سوال پاسخ گفت:
۱- تعریف فقر مطلق چیست؟
۲- چند نفر در ایران زیر خط فقر مطلق زندگی می‌کنند؟
۳- برنامه دولت برای ریشه‌کن کردن فقر مطلق چیست؟
۴- آیا طرح دولت می‌تواند فقر طلق را در ایران ریشه‌کن کند؟
۵- برای پیگیری وعده، باید چه چیزهایی را دنبال کنیم؟
۶- معیار ارزیابی وعده چه خواهد بود؟
۱- تعریف فقر مطلق
فقر مطلق، معادل واژه «Extreme poverty»، به معنای وضعیتی است که در آن فرد از منابع ضروری برای ادامه زندگی به‌کلی محروم و از تامین نیازهای اساسی از قبیل خوراک، پوشاک و سرپناه ناتوان است.
در ادبیات عمومی و در مقام اندازه‌گیری، اما شاخص‌های محاسبه را بر اساس معیارهای قابل اندازه‌گیری می‌سنجند و ارزش سبد نیازهای اساسی را، معادل خط فقر قرار می‌دهند.
در ایران آخرین تعریف از خط فقر، برآورد پژوهشگاه آمار ایران از فقر در فاصله سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ است. که بر اساس آن، ۴ سال پیش خط فقر مطلق در ایران ۲۵۲،۰۰۸ تومان در ماه برای هر شهرنشین و ۱۶۶،۰۷۵تومان برای هر روستانشین ایرانی بوده است.
محاسبه دقیق خط فقر مطلق بعد از سال ۱۳۹۲ کار آسانی نیست، چراکه برای این کار نیازمند تحقیقات وسیعی است که در آن ارزش نیازهای اساسی حداقلی، سهم هزینه‌های مختلف و همچنین درآمد افراد مختلف کاملا مشخص باشد.
برای این کار البته آمار «درآمد و هزینه‌های شهری و روستایی» مرکز آمار ایران -که تا سال ۱۳۹۴ منتشر شده- می‌تواند منبع مستندی برای ارزیابی درآمد و سهم بخش‌های مختلف هزینه خانوار در سبد کل هزینه‌ها باشد، اما برای محاسبه خط فقر، باید ارزیابی‌های دقیقی هم از ارزش نیازهای اساسی داشت تا بتوان بر اساس آن اعلام کرد که خط فقر مطلق و نسبی در ایران چقدر است و چه تعدادی از جمعیت ایران زیر خط فقر، زندگی از سر می‌گذرانند.
با این همه می‌توان بر پایه پژوهش‌های سال ۱۳۹۲ و با احتساب تورم سالیانه (بر مبنای تغییر شاخص قیمت‌های بانک مرکزی) خط فقر مطلق را برای سال ۱۳۹۴، در شهر ۳۲۵،۹۱۴ و در روستا ۲۱۴، ۷۱۸ تومان برآورد کرد.
جدول برآورد خط فقر مطلق شهری و روستایی
| روزانه (تومان) | ماهیانه (تومان) | سالیانه (تومان) | برآورد خط فقر مطلق |
| 8,285 | 252,008 | 3,024,100 | خط فقر مطلق شهری در سال ۱۳۹۲ |
| 5,460 | 166,075 | 1,992,900 | خط فقر مطلق روستایی در سال ۱۳۹۲ |
| 10,715 | 325,914 | 3,910,972 | برآورد خط فقر مطلق شهری در سال ۱۳۹۴ |
| 7,061 | 214,780 | 2,577,354 | برآورد خط فقر مطلق روستایی در سال ۱۳۹۴ |
منبع: پژوهش مرکز آمار (۱۳۹۲) و محاسبه نرخ تورم بر اساس شاخص‌های بانک مرکزی
به جز این می‌توان به خط فقر مطلق جهانی هم استناد کرد که بر اساس برآوردهای بانک جهانی از سال ۲۰۱۳ میلادی، معادل ۱.۹ دلار آمریکا در نظر گرفته شده است.
۲- چه تعدادی از مردم ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند؟
با مراجعه به آمار درآمد و هزینه خانوار شهری و روستایی سال ۱۳۹۴، می‌توان داده‌های خام به دست آمده را بررسی کرد و بر اساس آن برآوردی نسبی از کسانی به دست آورد که زیر خط فقر مطلق قرار دارند.
برآورد درآمد و هزینه‌های پنج دهک نخست خانوار شهری
| دهک پنجم | دهک چهارم | دهک سوم | دهک دوم | دهک اول | خانوار شهری |
| 10.45% | 14.03% | 4.41% | 3.73% | 4.51% | سهم هر دهک از کل خانوار شهری |
| 1,894,113 | 2,543,006 | 799,334 | 676,081 | 817,460 | تعداد خانوار هر دهک * |
| 3.36 | 3.24 | 3.06 | 2.95 | 2.16 | بعد خانوار هر دهک درآمدی |
| 6,364,221 | 8,239,339 | 2,445,962 | 1,994,438 | 1,765,713 | برآورد جمعیت هر دهک |
| 21,827,100 | 18,859,500 | 16,018,800 | 12,863,000 | 7,488,300 | متوسط درآمد سالیانه خانوار (تومان) |
| 1,818,925 | 1,571,625 | 1,334,900 | 1,071,917 | 624,025 | متوسط درآمد ماهیانه خانوار (تومان) |
| 541,347 | 485,069 | 436,242 | 363,362 | 288,900 | درآمد ماهیانه هر نفر (تومان) |
| 17,798 | 15,947 | 14,342 | 11,946 | 9,498 | درآمد روزانه هر نفر (تومان) |
| $5.09 | $4.56 | $4.10 | $3.41 | $2.71 | درآمد روزانه هر نفر (دلار) |
| 5,244,900 | 4,474,800 | 3,704,400 | 3,038,500 | 2,033,700 | متوسط هزینه خوراک سالیانه خانوار (تومان) |
| 437,075 | 372,900 | 308,700 | 253,208 | 169,475 | متوسط هزینه خوراک ماهیانه خانوار (تومان) |
| 24.03% | 23.73% | 23.13% | 23.62% | 27.16% | نسبت هزینه خوراکی به درآمد |
| 4,277 | 3,784 | 3,317 | 2,822 | 2,580 | هزینه خواراک هر نفر در روز (به تومان) |
| $1.22 | $1.08 | $0.95 | $0.81 | $0.74 | هزینه خوراک هر نفر روزانه (به دلار) |
منبع: محاسبات داده‌های خام آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری
* حاصل ضرب سهم هر دهک بر تعداد کل خانوار شهری (برگرفته از داده‌های سرشماری ۱۳۹۴ که تعداد خانوار شهری ۱۸،۱۲۵،۴۸۸ خانواده برآورد شده است)
برآورد درآمد و هزینه‌های پنج دهک نخست خانوار روستایی
| دهک پنجم | دهک چهارم | دهک سوم | دهک دوم | دهک اول | خانوار روستایی |
| 18.85% | 14.29% | 6.88% | 11.25% | 10.30% | سهم هر دهک از کل خانوار روستایی* |
| 1,144,298 | 867,481 | 417,654 | 682,937 | 625,266 | تعداد خانوار هر دهک |
| 3.89 | 3.69 | 3.47 | 3.18 | 1.85 | بعد خانوار هر دهک درآمدی |
| 4,451,320 | 3,201,006 | 1,449,258 | 2,171,738 | 1,156,743 | برآورد جمعیت هر دهک |
| 12,521,700 | 10,428,800 | 8,275,700 | 5,841,800 | 2,850,600 | متوسط درآمد سالیانه خانوار (تومان) |
| 1,043,475 | 869,067 | 689,642 | 486,817 | 237,550 | متوسط درآمد ماهیانه خانوار (تومان) |
| 268,246 | 235,519 | 198,744 | 153,087 | 128,405 | درآمد ماهیانه هر نفر (تومان) |
| 8,819 | 7,743 | 6,534 | 5,033 | 4,222 | درآمد روزانه هر نفر (تومان) |
| $2.52 | $2.21 | $1.87 | $1.44 | $1.21 | درآمد روزانه هر نفر (دلار) |
| 5,857,000 | 4,678,400 | 3,853,400 | 2,976,500 | 1,505,200 | متوسط هزینه خوراکی سالیانه خانوار (تومان) |
| 488,083 | 389,867 | 321,117 | 248,042 | 125,433 | متوسط هزینه خوراکی ماهیانه خانوار (تومان) |
| 46.77% | 44.86% | 46.56% | 50.95% | 52.80% | نسبت هزینه خوراکی به درآمد |
| 4,125 | 3,474 | 3,042 | 2,564 | 2,229 | هزینه خواراک هر نفر در روز (به تومان) |
| $1.18 | $0.99 | $0.87 | $0.73 | $0.64 | هزینه خوراک هر نفر روزانه (به دلار) |
منبع: محاسبات داده‌های خام آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای روستایی
* حاصل ضرب سهم هر دهک بر تعداد کل خانوار روستایی (برگرفته از داده‌های سرشماری ۱۳۹۴ که تعداد خانوار روستایی ۶،۰۷۰،۵۴۷ خانواده برآورد شده است)
با محاسبه این داده‌ها می‌توان گفت، بر اساس برآورد خط فقر سال ۱۳۹۴، یک دهک اول خانوار شهری و ۳ دهک اول خانوار روستایی به طور قطع زیر خط فقر مطلق قرار دارند.
حتی با احتساب شاخص بانک جهانی نیز ۳ دهک اول خانوار روستایی زیر خط فقر مطلق قرار دارند و درآمد روزانه هر نفر زیر ۱.۹ دلار است و کمتر از حداقل هزینه تامین نیازهای اساسی و غذایی است.
وضعیت دهک‌های شهری و روستایی زیر خط فقر مطلق
| هزینه خوراک روزانه | درآمد روزانه (به دلار) | متوسط درامد روزانه | جمعیت | دهک |
| 2,822 | $2.71 | 9,498 | 1,765,713 | دهک اول شهری |
| 3,317 | $3.41 | 11,946 | 1,994,438 | دهک دوم شهری |
| 2,564 | $1.21 | 4,222 | 1,156,743 | دهک اول روستایی |
| 3,042 | $1.44 | 5,033 | 2,171,738 | دهک دوم روستایی |
| 3,474 | $1.87 | 6,534 | 1,449,258 | دهک سوم روستایی |
| 8,537,890 | جمع کل دو دهک نخست شهری و سه دهک نخست روستایی | |||
جدول بالا نشان می‌دهد، سه دهک اول روستایی به طور قطع زیر خط فقر مطلق قرار دارند (درآمد روزانه کمتر از ۱.۹ دلار). درآمد دهک اول خانوار شهری نیز کمتر از برآورد خط فقر مطلق در سال ۱۳۹۴ است و قطعا باید زیر خط فقر محسوب شوند. از سوی دیگر اگرچه درآمد روزانه دهک دوم شهری کمی بیشتر از ۱۰،۷۱۵ تومان است، اما نگاهی به ریزِ هزینه‌ها نشان می‌دهد هزینه خوراک روزانه این دهک، کمتر از دهک سوم روستایی است و به تعبیری توانایی تهیه غذای افراد این دهک کمتر از حد فقر مطلق است، بنابراین طبیعی است که این دهک را نیز زیر فقر مطلق فرض کنیم.
با این حساب می‌توان گفت، طبق برآوردهای موجود، در سال ۱۳۹۴، ۸،۵۳۷،۸۹۰ ایرانی زیر خط فقر قرار داشته‌اند. چیزی حدود ۱۰.۶۸ درصد جمعیت کل ایران که مطابق با اعدادی است که به صورت غیررسمی در رسانه‌ها از آن صحبت می‌شود.
۳- طرح دولت برای از بین بردن فقر مطلق چیست؟
در برنامه دولت دوازدهم که اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ از سوی ستاد انتخاباتی حسن روحانی منتشر شد آمده است که در همین راستا، در دولت دوازدهم، برنامه‌ای به منظور بهبود شرایط زندگی ۱۰ میلیون کم درآمدترین جمعیت کشور مورد نظر قرار گرفته است. این برنامه طی سه مرحله مشخص زمانی به اجرا در خواهد آمد.
مرحله اول: که از ابتدای سال ۱۳۹۶و در چارچوب قانون بودجه سال اجرا می‌شود، میزان مقرری مددجویان کمیته‌‌ی امداد و سازمان بهزیستی افزایش پیدا می‌کند.
این کار انجام شده است و از ابتدای سال ۱۳۹۶، صورتجلسه زیر، مبنای پرداخت مستمری قرار گرفته است. گفته شده در این مرحله ٢ میلیون و ١٥٠ هزار خانوار تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی قرار دارند.
در مرحله دوم، مستمری پرداختی، مبنا و معیار استاندارد زندگی قرار می‌گیرند و هر کسی که درآمدی کمتر از این استاندارد دارد، می‌تواند از دولت درخواست کند تا مابه‌تفاوت آن را به حسابش واریز کنند.
در مرحله سوم و بعد از سال ۱۳۹۸، استاندارد تعریف شده بر متناسب با رشد اقتصادی و سیاست‌های حمایتی بازنگری خواهد شد.
۴- آیا طرح دولت می‌تواند فقر طلق را در ایران ریشه‌کن کند؟
در برنامه دولت ادعا شده سطح معیشت ۱۰ میلیون فقیر ایرانی، به ۵ برابر وضع موجود تغییر پیدا کند. برای این وعده دو سناریو می‌توان طراحی کرد:
سناریوی اول- بر اساس حداقل درآمد فعلی خانوار در ابتدای سال ۱۳۹۶
در حال حاضر کمترین درآمد خانوار در ایران، برابر مبلغ یارانه هر نفر ۴۵،۵۰۰ تومان بوده است. برای تحقق افزایش ۵ برابری باید حداقل درآمد یک نفر ۲۲۷،۵۰۰ تومان باشد. به تعبیری می‌توان گفت در صورت تحقق این قول و با احتساب سطح درآمدی فعلی، ۳ دهک روستایی قطعا از محدوده فقر مطلق بیرون خواهند آمد و این به معنی ریشه‌کن کردن فقر مطلق روستایی خواهد بود.
در صورتی که که در کنار این افزایش، سایر درآمدهای دهک‌های نخست شهری را هم در نظر بگیریم، می‌توان گفت در صورت تحقق این قول، بخش زیادی از جمعیت دو دهک نخست خانوار شهری نیز از مرحله فقر مطلق بالا خواهند آمد و از پس تامین هزینه‌های اساسی و نیازهای اولیه خود برخواهند آمد.
البته این محاسبات بر مبنای سطح درآمد سال ۱۳۹۴ است و باید دید چه تغییراتی در هزینه‌های زندگی در آستانه سال ۱۴۰۰ به وجود خواهد آمد و در آن صورت آیا این افزایش کفاف خروج از فقر مطلق روستایی را خواهد داد.
سناریوی دوم- بر اساس درآمد مستمری‌بگیران
خانواده‌های تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی نیز (حدود ۲ میلیون و ۱۵۰ هزار خانواده) ماهیانه بین ۵۰ تا ۱۰۰ هزار نفر مستمری داشته‌اند. یک خانواده ۳ نفره ۷۲،۰۰۰ تومان نیز درآمد داشته است. این مستمری در سال ۱۳۹۶ به ۳۲۵،۰۰۰ تومان رسیده است. در صورت تحقق قول ۵ برابری باید میزان مستمری خانواده ۳ نفره به ۳۶۰ هزار تومان افزایش پیدا کند.
این رقم به خودی خود حتی با معیارهای سال ۱۳۹۴، تغییری در وضعیت فقر مطلق جمعیت فقیر ایجاد نمی‌کند. اما در صورت افزوده شدن این رقم به درآمدهای فعلی منجر به کاهش چشمگیر فقر مطلق شود.
نکته مهم:
روشن است افزایش مقرری مستمری‌بگیران تا حد ۵ برابر و پوشش همه نیازمندان، به خودی خود منجر به از بین رفتن فقر مطلق نمی‌شود. سنجش فقر مطلق بر اساس نسبت میان هزینه و درآمد سنجیده می‌شود. بنابراین علاوه بر پیگیری افزایش درآمدها باید میزان تغییرات هزینه‌های زندگی را هم دنبال کرد.
۵- برای پیگیری وعده، باید چه چیزهایی را دنبال کنیم؟
بر این اساس برای پیگیری وعده، این موارد را دنبال خواهیم کرد.
- گزارش‌های رسمی و معتبر داخلی و بین‌المللی درباره وضعیت فقر در ایران
- لایحه و قانون بودجه سالیانه
- آیین‌نامه و بخشنامه‌های مربوط به مقرری مستمری‌بگیران کمیته امداد
- فراخوان دولت در سال ۱۳۹۷ برای مراجعه نیازمندان به سازمان‌های حمایتی
- تغییرات سطح مقرری مستمری‌بگیران در سال ۱۳۹۸
- تغییر وضعیت یارانه‌های نقدی دهک‌های درآمدی
- آمار سالیانه درآمد و هزینه‌های خانوار شهری و روستایی
- برآورد سالانه حداقل درآمد خانوار ایرانی و بخش‌های مختلف هزینه زندگی شهری و روستایی
۶- معیار ارزیابی و سنجش نهایی وضعیت وعده چه خواهد بود؟
با توجه به آغاز فرایند افزایش مقرری مستمری‌بگیران، این وعده در حال حاضر فعال و در حال پیگیری است.
تحقق:
- افزایش درآمد حداقلی هر ایرانی به بیش از ۲۲۷،۵۰۰ تومان در ماه
- ارتقای وضعیت درآمدی ۳ دهک نخست روستایی و دو دهک نخست شهری از سطح فقر مطلق
تحقق ناقص:
- افزایش درآمد حداقلی هر خانوار ۳ نفره به بیش از ۳۲۵،۰۰۰ تومان در ماه
- ارتقای وضعیت حداقل یک دهک شهری و یک دهک روستایی از سطح فقر مطلق
