رفع فیلتر از شبکه‌های اجتماعی
رفع فیلتر از شبکه‌های اجتماعی
گاهشمار وعده
-
این روزها با فراگیر شدن ویروس کرونا و خانه‌نشین شدن بخش بزرگی از جامعه ایران، نیاز به شبکه‌های اجتماعی بیش از گذشته است، اما هیچ نشانه‌ای از تغییر در سیاست‌های فیلترینگ در جمهوری اسلامی ایران به چشم نمی‌خورد.
در آبان ماه ۱۳۹۸ و در پی گسترش اعتراضات در شهرهای مختلف ایران، اینترنت شبکه تلفن همراه و مودم‌های خانگی به مدت بیش از دو هفته قطع و همچنین دسترسی به شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام، توییتر و واتس‌اپ نیز در ابتدا محدود و در ادامه به طور کلی غیر ممکن شد.
در این شرایط مسئولان و مقامات دولتی ایران از ظرفیت خود برای جداسازی اینترنت داخلی و اینترنت بین‌المللی استفاده کردند و شرایطی را برای کاربران ایرانی به وجود آورند تا امکان دسترسی به دنیای مجازی خارج از محدوده‌ی مرزی ایران وجود نداشته باشد.
به گزارش رادیو فردا در روز ۳۰ آبان ۱۳۹۸، احمد خاتمی، عضو مجلس خبرگان رهبری، گفته است که «کمیسیون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی» این مجلس تصویب کرده که مسئولان از این پس اجازه فعالیت به «شبکه‌ها و فضای مجازی خارجی» را ندهند.او گفته است این شبکه‌ها در اعتراض‌های اخیر ایران، «تخریب و اغتشاش را آموزش می‌دادند».
با توجه به اینکه شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، توئیتر و همچنین پیام‌رسان تلگرام در ایران فیلتر هستند، به نظر می‌رسد منظور احمد خاتمی فیلتر کردن اینستاگرام است.
با وجود پیشنهاد ابوالفضل سروش عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی برای اتخاذ تدابیری همچون رفع فیلتر از شبکه‌های اجتماعی دارای محبوبیت، برای تشویق مردم به خانه ماندن در شرایط شیوع ویروس کرونا، ارمغان دولت برای شهروندان داخل کشور چیزی جز کاهش سرعت اینترنت و فیلترینگ گسترده‌ی سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی نبوده است.
در شرایطی که مدارس، دانشگاه‌ها، مراکز آموزشی به علت شیوع ویروس کرونا تعطیل شده‌اند، لزوم دسترسی آسان‌تر به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی جهت آموزش‌های از راه دور، اطلاعٰ‌رسانی ازاد، تعامل بیشتر مردم از طریق رسانه‌های مجازی از هر زمان دیگری بیشتر احساس می‌شود.
به نظر نمی‌رسد اما دولت و مجلس برنامه ویژه‌ای برای برداشتن محدودیت‌ها و فیلترینگ پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های مجازی داشته باشند و همچنان در بر همان پاشنه‌ی قدیمی می‌چرخد.
وعده «رفع فیلتر از شبکه‌های اجتماعی» از نظر روحانی‌سنج قطعا «محقق نشده» است.
-
حدود دو هفته پس از فیلترینگ موقت پیام‌رسان تلگرام به دنبال اعتراض‌های رخ داده در دی ماه سال ۹۶ در شهرهای ایران، این پیام‌رسان رفع فیلتر شد و مجددا کار خود را در ایران آغاز کرد. گرچه پس از رفع فیلتر، مقام‌های مختلفی – از جمله رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس – خبر از فیلتر شدن مجدد این پیام‌رسان داده بودند. دولت روحانی نیز اواخر فروردین ماه سال جاری بخشنامه‌ای درباره استفاده نکردن از تلگرام در دولت منتشر کرد.
تلگرام در نهایت اردیبهشت ماه سال ۹۷ با حکم یک قاضی به کلی فیلتر شد. دولت نیز تلاش کرد با اعطای وام و کمک‌های فنی، به پیام‌رسان‌های داخلی کمک کند تا جای آن را بگیرند.
با وجود وعده‌هایی که دولت روحانی برای مقاومت مقابل فیلترینگ این پیام‌رسان داده بود، نتوانست در این زمینه کار خاصی انجام دهد و تلگرام از دسترس کاربران خارج شد و در حال حاضر تنها با فیلترشکن قابل دسترسی است. از طرف دیگر در ماه‌های اخیر اخباری درباره فیلترینگ احتمالی اینستاگرام منتشر شده و برخورد با افرادی که در این فضا فعال هستند هم افزایش پیدا کرده است.
وضعیت این وعده از نظر روحانی‌سنج همچنان «محقق نشده» باقی می‌ماند.
-
گزارش‌های معتبر از ایران حکایت از آن دارند که دولت ایران محدودیت دسترسی به تلگرام و اینستاگرام را دو هفته پس از فیلترینگ موقت، آزاد کرد. طبق گزارش‌ها کاربران ایرانی از شامگاه ۱۴ دی ماه بالاخره توانستند به اینستاگرام دسترسی پیدا کنند. بنا بر گزارش‌ها دسترسی کاربران به تلگرام هم بعد از غروب آفتاب ۲۳ دی ماه ۱۳۹۶ آزاد شد، اگرچه کاربران زیادی از کاهش محسوس سرعت تلگرام شکایت داشتند. در نظرخواهی تلگرامی پس‌کوچه که دو روز بعد از رفع فیلتر تلگرام انجام شد، ۷۱ درصد از کاربران معتقد بودند سرعت این پلتفرم بسیار پایین است.
با این حساب می‌توان گفت وضعیت فیلترینگ در ایران به شرایط پیش از ۲۸ آذر ماه بازگشته است.
شواهد نشان می‌دهد تغییر خاصی در وضعیت اغلب پلتفرم‌ها و سرویس‌های مسدود شده در ایران پیش نیامده و صرفا از تلگرام و ایسنتاگرام رفع فیلتر شده است.
اطلاعات ثبت شده از تست فیلترینگ در فیلتربان نشان می‌دهد که وضعیت فیلترینگ در حال حاضر چگونه است و کدام سایت‌ها، پلتفرم‌ها و سرویس‌ها در ایران مسدودند. بر اساس آخرین گزارش‌ها دسترسی به سرویس‌ها و پلتفرم‌هایی مانند فیسبوک، توییتر، یوتیوب، ساندکلاود، پینترست، فلیکر و بسیاری دیگر از سایت‌ها در ایران مسدود شده است.
پیش‌تر روحانی‌سنج، به اعتبار مقاومت دولت روحانی در مقابل فیلترینگ تلگرام، این وعده را در شرایط تحقق ناقص قرار داده بود. بر اساس تعریف روحانی‌سنج، وعده‌هایی تحقق ناقص می‌گیرند که دستاوردشان بسیار کمتر از آن چیزی است که قولش را داده‌اند، ولی آنقدر هست که بتوان آن را در راستای اهداف اولیه و نهفته در وعده ارزیابی کرد.
با این حال، وقایع هفته‌های اخیر نشان داد، حتی این دستاورد نسبی هم پایدار نیست و دولت در مواقع بحرانی توانایی حفظ آن را ندارد. اتفاقی که در دی ماه ۱۳۹۶ برای تلگرام و اینستاگرام افتاد، ممکن است در هر زمان دیگری هم بیفتد و تضمینی برای آنکه دسترسی آزاد و پایدار به اینترنت وجود ندارد.
به همین خاطر روحانی‌سنج، تا زمانی که نشانه دیگری از کاهش فیلترینگ مشاهده نشود، وضعیت این وعده را همچنان در حالت «محقق نشده» نگه می‌دارد.
-
به دنبال ناآرامی‌های روزهای اخیر و به دنبال اعتراض‌های مردمی که از ۸ دی ماه ۹۶ در ایران آغاز شد، دولت ایران در تاریخ یازدهم دی ماه، بدون انتشار اطلاعیه رسمی، پیام‌رسان تلگرام و شبکه اجتماعی اینستاگرام را از دسترس خارج کرد.
طبق گفته‌های وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات فیلترینگ به دستور شورای امنیت انجام شده است. محمدجواد آذری جهرمی در حساب کاربری خود در توییتر مدعی شده فیلترینگ دائمی نیست و او در حال مذاکره برای رفع فیلتر این دو پلتفرم محبوب در ایران است.
این در حالی است که کمی پیش‌تر در ۲۸ آذرماه ۱۳۹۶، رییس‌جمهور ایران در اجلاس حقوق شهروندی به مردم ایران اطمینان داده بود: «دست وزیر ارتباطات روی دکمه فیلترینگ نخواهد رفت»
دو هفته بعد از این سخنان روحانی، با آغاز اعتراض‌های سراسری، تلگرام و اینستاگرام هم در ایران از دسترس خارج شدند.
پیش‌تر روحانی‌سنج به اعتبار تلاش‌های دولت برای جلوگیری از فیلتر شدن واتس‌اپ، تلگرام و اینستاگرام این وعده را در وضعیت تحقق ناقص قرار داده بود که در حال حاضر دیگر وجهی ندارد.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات همچنین در حاشیه جلسه هیات دولت درباره بازگشایی تلگرام و اینستاگرام گفت: اجازه فعالیت تلگرام در ایران منوط به حذف موارد تروریستی است.
فیلترینگ این دو پلتفرم -ولو به صورت موقتی- نشان از این دارد که دولت ایران نه‌تنها موفق نشده به وعده خود برای رفع فیلتر شبکه‌های مسدود شده عمل کند، بلکه در مواقع اضطراری از طریق مسدود کردن شبکه‌های اجتماعی جریان آزاد و عمومی اطلاع‌رسانی را در ایران مسدود می‌کند.
با فیلتر شدن تلگرام و اینستاگرام، در حال حاضر دسترسی به اغلب شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های محبوب بین‌المللی در ایران، مسدود است. از سوی دیگر حتی به فرض رفع فیلتر این دو پلتفرم، هیچ تضمینی وجود ندارد که دوباره دسترسی کاربران ایرانی به شبکه‌های اجتماعی به بهانه‌های مختلف قطع نشود. به همین دلیل روحانی‌سنج وضعیت این وعده را به محقق نشده تغییر می‌دهد.
-
رفع فیلترینگ از شبکه‌های اجتماعی یکی دیگر از وعده‌های دولت بود که برای جمعیت زیادی از شرکت‌کنندگان در انتخابات خرداد ماه ۹۲، اهمیت فراوانی داشت. علاوه بر ریيس جمهور که بعدها با فیلترینگ برخی شبکه‌ها مانند واتس اَپ مخالفت کرد، علی جنتی، وزیر ارشاد در کابینه او، با تاکید بر اینکه “به بهانه‌ی حفظ ارزش‌های اسلامی جلوی رشد چیزی را در کشور نمی‌توان گرفت”، گفت: “مسأله‌ی فیلتر بودن فیسبوک جزو مواردی است که پس از مدت زمانی حل خواهد شد.”
شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، گوگل پلاس، توییتر و یوتیوب که از زمان انتخابات جنجال‌برانگیز سال ۸۸ رواج بیشتری یافته بودند، در اطلاع‌رسانی تحولات انتخابات سال ۹۲ نیز نقش پررنگی ایفا کردند. کاربران و فعالان ستادهای انتخاباتی از امکانات این شبکه‌ها برای معرفی برنامه‌های خود استفاده کردند.
در راستای زمینه‌سازی برای رفع فیلترینگ از این شبکه‌ها، اعضای دولت و در راس آنها ریيس جمهور، معاون او و وزیر خارجه، به فعالیت‌های خود در شبکه‌های اجتماعی شدت بخشیدند و هم‌زمان خواهان رفع محدویت‌های استفاده از این شبکه‌ها شدند.
در دوسالی که از وعده دولت روحانی برای رفع فیلتریگ می‌گذرد، با وجود اینکه فیلترینگ بسیاری از این شبکه‌ها همچنان ادامه دارد، اما این حوزه فراز و فرودهای فراوانی به خود دیده است.
فیلترینگ شبکه‌های قدیمی‌تری مانند فیسبوک، توییتر که به‌ویژه در پی اعتراضات به نتیجه انتخابات سال ۸۸ رایج شده بود، به جز چند روز که گفته شد به دلایل فنی رفع فیلتر شدند، همچنان تنها به کمک فیلترشکن در دسترس هستند.
محمود واعظی، وزیر ارتباطات، در اردیبهشت‌ماه سال ۹۳ با اشاره به مخالفت دولت با فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی، اعلام کرد که کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه به دستور مستقیم روحانی، از شبکه پیام‌رسان “واتس اپ” خبر داد. او هم‌زمان در اظهارنظری جداگانه گفت: “فیسبوک را دولت یازدهم فیلتر نکرده است و کسانی که این شبکه اجتماعی را فیلتر کرده‌اند شاید از تعداد محدود صفحات دارای محتوای خلاف عفت عمومی نگرانی دارند.”
در شهریورماه سال ۹۳ (سپتامبر ۲۰۱۴) روحانی در گفتگو با شبکه تلویزیونی CNN در پاسخ به سوال کریستین امان‌پور، خبرنگار این شبکه، درباره رفع فیلتر از شبکه‌های اجتماعی گفت: “اقدامات زیادی شروع کردیم، البته هنوز نرسیدیم به نقطه‌ای که مورد نظر مردم ما در انتخابات بود. باید هماهنگی‌هایی هم با دیگر قوا داشته باشیم.”
اما یکی جنجالی‌ترین موضوعات مربوط به شبکه‌های اجتماعی، ماجرای فیلترینگ شبکه پیام رسان تلگرام در ایران بود که در سومین سال ریاست روحانی و در پی توافقی که دولت او با شرکت تلگرام انجام شد.
این شبکه از آبان‌ماه ۹۴، دسترسی کاربران ایرانی را به آنچه“کانال‌های مستهجن” خوانده، محدود کرده است. اما ظاهرا موضوع تنها مربوط به محتوای پورن نیست. روزنامه شهروند، چاپ تهران در گزارشی به نام “فیلترینگ زیر پوستی و هوشمند” نوشته است: “با اینکه مسئولان دولتی می‌گویند با فیلتر کردن تلگرام مخالف هستند اما “به نظر می‌رسد دست‌کم از نظر محتوایی اتفاقات تازه‌ای در تلگرام افتاده است و کلماتی ازجمله نام‌ها و اسامی مسئولان و عبارت‌ها و واژگانی که عموما در ایران مشمول خط قرمزها هستند اگر در متنی وجود داشته باشد، با تنظیماتی که در تلگرام اعمال شده، امکان انتشار پیدا نمی‌کنند”.
در پی رواج تلگرام، برخی دست‌اندرکاران جمهوری اسلامی تلاش کردند تا آن را فیلتر کنند، اما کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه بعد از برگزاری جلسه‌ای در آبان‌ماه ۹۴ تصمیم گرفت تلگرام فعلا مسدود نشود.
با وجود بحث‌ها و حواشی فراوان پیرامون رفع فیلترینگ از شبکه‌های اجتماعی در ایران و برغم تمایل دولت، وعده وزیر ارشاد برای رفع فیلترینگ فیسبوک و دیگر شبکه‌ها، با مخالفت سایر نهادهای حکومتی مانند قوه قضاییه روبرو شد.
البته در این میان نباید مقاومت دولت در ماجرای فیلترینگ برخی شبکه‌های اجتماعی را نادیده گرفت. همچنین حضور فعال ریيس و اعضای دولت در این شبکه‌ها که تابوی فعالیت در فضای مجازی را شکستند. اما دغدغه و تلاش مجموعه دولت در این رابطه کماکان بی‌نتیجه مانده است. با این وجود با توجه به اینکه دولت در مقابل فیلتر کردن سایر شبکه‌های محبوب مقاومت کرده است، این وعده را در دسته‌ی«تحقق ناقص» قرار می‌دهیم.
