جلوگیری از خشک شدن دریاچه ارومیه
جلوگیری از خشک شدن دریاچه ارومیه
گاهشمار وعده
-
در نخستین روزهای سال ۱۳۹۷، اخبار خوبی از وضعیت دریاچه ارومیه به گوش نمی‌رسد. طوفان نمک دریاچه، جزو خبرهای مهم رسانه‌های فارسی‌زبان در روز پنجم فروردین بود.
فردای طوفان، خبرگزاری جمهوری اسلامی یادداشتی را به نقل از پایگاه خبری عصر ایران منتشر کرد که در آن طوفان پنجم فروردین ماه آذربایجان شرقی و غربی با یکی از مشهورترین فجایع هسته‌ای جهان مقایسه شده بود: «دریاچه ارومیه بالقوه قابلیت تبدیل شدن به حادثه‌ای بس تاسف‌بارتر از چرنوبیل را دارد. چون دامنه تاثیرگذاری‌اش مناطق گسترده‌ای از ایران را فرا‌خواهد گرفت و در بالای لیست بزرگترین فجایع زیست محیطی محصول دست بشر بالاتر از فاجعه رآکتور چرنوبیل، آلودگی ۱۹۵۲ لندن و منطقه آرال شوروی سابق قرار خواهد گرفت».
به گفته رییس سازمان محیط زیست در ایران سهم تغییر اقلیم در خشک شدن دریاچه ارومیه ۱۸ درصد و سهم خطاهای انسانی و ۸۲ درصد است.
روحانی‌سنج برای بررسی دقیق فکت‌ها به سراغ داده‌های منتشر شده از سوی ستاد احیای دریاچه ارومیهرفت. داده‌هایی که تا پیش از امسال نشان می‌داد روند خشکیدگی دریاچه متوقف شده است، اما اکنون به نظر می‌رسد این وضعیت تداوم ندارد.
چنانکه از تصویر مشخص است، تراز آب دریاچه در هشتم اسفند ماه (آخرین اندازه‌گیری) ۱۲۷۰/۵۳ متر است. این تراز، بیش از ۳/۵ متر پایین‌تر از تراز اکولوژیک دریاچه و تنها ۴۹ سانتی‌متر بیشتر از حداقل ثبت شده در ۲۹ مهر ۹۴ است.
مقایسه حجم آب دریاچه با ۴ سال قبل هم نشان می‌دهد مساحت دریاچه در آستانه نوروز ۹۷، حدود ۱۰۰ کیلومتر مربع کمتر از ۴ سال پیش است و ارتفاع آب به نسبت اسفند ۱۳۹۲، حدود ۹ سانتی‌متر کم شده است.
بر اساس جدول بالا، آخرین تراز ثبت شده در ۸ اسفند ماه، کمترین تراز ۵ سال اخیر در نقطه مشابه بوده است.
بر اساس پیش‌بینی ستاد احیای دریاچه در صورت تداوم روند خشکی دریاچه طبق الگوی ۲۰ ساله، تراز آب باید اکنون چند سانتی‌متری کمتر از ۱۲۷۰ متر بود. در صورتی که طرح احیای دریاچه به طور کامل اجرا می‌شد، امروز سطح آب باید بالاتر از تراز ۱۲۷۱ متر قرار می‌گرفت، اما داده‌های موجود نشان می‌دهند که سطح آب دقیقا بین این دو نقطه قرار دارد.
با این اوصاف روحانی‌سنج با در نظر گرفتن ۳ نکته وضعیت این وعده را تغییر می‌دهد:
۱- تراز ثبت شده در اسفند سال ۹۶ نه‌تنها پایین‌ترین تراز ثبت شده ۵ سال اخیر (در دوره زمانی مشابه) است، بلکه میزان کاهش یک ساله تراز آب ۹ سانتی‌متر بوده که در مقایسه با نوسان ۲ الی ۴ سانتی‌متری ارتفاع آب، قابل ملاحظه به نظر می‌رسد.
۲- بر اساس برآوردها، میزان موفقیت طرح به نسبت هدف‌گذاری انجام شده در بهترین حالت ۵۰ درصد است. یعنی درست در نقطه میانی نموداری که نقطه ۱۰۰ آن اجرای کامل طرح و نقطه صفر آن عدم اجرای طرح است.
۳- کاهش ارتفاع آب دریاچه ارومیه حتما تحت تاثیر عوامل مختلف، از جمله کاهش میزان بارش‌ها در حوزه آبریز دریاچه بوده است، در عین حال در میان اخبار و اطلاعات مرتبط با دریاچه ارومیه نیز نشانی از فعالیت‌های جدی ستاد و اجرای فاز دوم، به چشم نمی‌خورد. چنانکه به نظر می‌رسد فعالیت‌های ستاد کاهش پیدا کرده و طرح جلوگیری از خشک شدن و احیای دریاچه ارومیه با جدیت سال‌های نخست پیگیری نمی‌شود.
روحانی‌سنج وضعیت این وعده را به محقق‌نشده تغییر می‌دهد.
-
در کوران تبلیغات انتخاباتی سال ۱۳۹۲، حسن روحانی صراحتا گفته بود جلوی خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه را خواهد گرفت.
روند خشکیدگی دریاچه از حدود سال ۱۳۷۶ به تدریج شروع شده بود و در روزهای منتهی به انتخابات جلوگیری این روند فرسایشی یکی از مطالبات عمده -به‌خصوص در شمال شرق ایران- بود؛ خواسته‌‌ای که می‌توان آن را در ردیف مطالبات زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و امنیتی دسته‌بندی کرد.
این تصویر، روند خشک شدن تدریجی دریاچه‌ی ارومیه را طی بیش از ۴۰ سال نشان می‌دهد که بعد از ۲۰۱۲ شتاب بیشتری پیدا کرده و به مرز نابودی کامل رسیده است.
برای ارزیابی عملکرد دولت روحانی برای تحقق این وعده باید دید که طی ۴ سال گذشته چه تغییراتی در این روند به وجود آمده، چشم‌انداز آینده چیست و چه اقداماتی انجام شده است؟
برای این کار باید به سه سوال مشخص پاسخ داد.
۱- آیا روند خشک شدن دریاچه‌ی در ارومیه متوقف شده؟
۲- آیا دریاچه احیا شده است؟
۳- آیا برگشتن علایم حیاتی به ارومیه به خاطر افزایش بارندگی‌ها است؟
۱- آیا روند خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه متوقف شده است؟
پاسخ سوال اول مثبت است.
گزارش‌های منتشر شده از سوی مسئولان ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه، حکایت از آن دارند تلاش‌های صورت گرفته برای جلوگیری از خشکیدگی بیشتر دریاچه نتیجه داده و هدف اول – «تثبیت وضعیت دریاچه» محقق شده است.
روحانی‌سنج برای بررسی صحت این ادعا تصاویر ماهواره‌ای را در دو مقطع زمانی مشابه با هم مقایسه کرده است.
این تصاویر که از آرشیو گوگل‌ارث به دست آمده نشان می‌دهد، وضعیت دریاچه تغییر زیادی نکرده است. حتی اگر در نقشه کمی دقیق شویم خواهیم دید حجم آب دریاچه در انتهای پاییز ، به نسبت ۴ سال پیش کمی بیشتر هم شده است.
این مقایسه به این معنی است روند خشکیدگی که از سال ۲۰۰۰ آغاز شده متوقف شده و وضعیت دریاچه نسبتا تثبیت شده است.
ستاد احیای دریاچه ارومیه آن طور که از چارت سازمانی آن پیدا است زیر نظر معاون اول رییس‌جمهور تشکیل شده با مدیریت دانشگاه صنعتی شریف و چند دانشگاه دیگر فعالیت می‌کند. طبق گزارش‌های این ستاد که سال ۱۳۹۵ در گاهشمار احیای دریاچه‌ی ارومیه سال مهمی است، چراکه برای نخستین بار بعد از ۱۸ سال سیر نزولی، برای اولین بار جهت نمودار حجم آب دریاچه صعودی شده است.
۲- آیا دریاچه احیا شده است؟
برای یافتن پاسخ به این سوال، نخست باید تصویری از وضعیت موجود ترسیم کرد.
وضعیت تراز آب دریاچه‌ی ارومیه
نمودار فوق نشان می‌دهد، به رغم آنکه سطح آب دریاچه در سال ۱۳۹۵، ۳۷ سانتی‌متر بیشتر از ۱۳۹۳ است، اما هنوز بیش از ۳ متر پایین‌تر از سطح اکولوژیک است و نزدیک ۷ متر با پرآب‌ترین روزهای دریاچه فاصله دارد.
این به سادگی نشان می‌دهد، هنوز تا احیای دریاچه ارومیه فاصله زیادی باقی مانده است.
بر اساس آخرین اندازه‌گیری تراز آب در هفته‌ی نخست اردیبهشت ماه ۱۳۹۶، تراز آب ۱۲۷۰/۸۹ بوده که ۱۸ سانتی‌متر از سال گذشته پایین‌تر است.
با این حال تابستان ۱۳۹۵، منابع خبری در ایران از سرخ شدن دریاچه خبر دادند و تصاویر زیادی در این باره منتشر کردند.
عکس: خلیل غلامی، خبرگزاری فارس، تیر ۱۳۹۵
موسسه‌ی تحقیقات علوم شیلاتی و مرکز تحقیقات آرتمیای کشور، اعلام کرد رنگ قرمز دریاچه‌ی ارومیه ناشی از وجود باکتری های شورپسند هالوباکتریوم هاست و جلبک دونالیلا نقش بسیار کمی در این تغییر رنگ آب ایفا می کند. در واقع به گفته این موسسه تغییر رنگ دریاچه‌ی ارومیه تحت تاثیر اشباع شوری آب و افزایش شدید دما اتفاق افتاده، آن هم در شرایطی که چرخه‌ی زیستی آرتمیا به دلیل قطع زنجیره‌ی غذایی آن در معرض خطر است.
اما مسئولان ستاد احیای دریاچه، می‌گویند رنگ قرمز آب نشان‌دهنده‌ی بازگشت زندگی به دریاچه‌ی ارومیه است. میزان شوری آب دریاچه به کمتر از ۳۵۰ گرم در لیتر رسیده که قابل زندگی برای «آرتیما» تنها موجود زنده دریاچه است. به گفته‌ی مدیران این ستاد میزان شوری آب در تابستان ۱۳۹۴، ۴۹۰ گرم در لیتر بوده است.
به هر حال روشن است، سطح آب دریاچه ارومیه هنوز فاصله زیادی با سطح اکولوژیک دارد.
اگر «احیا» را به معنای برقراری کامل جریان زندگی در دریاچه‌ی ارومیه تعریف کنیم، جواب سوال دوم در این مقطع زمانی منفی است. نقشه‌ی راه ستاد احیای دریاچه نیز چنین ادعایی ندارد و مقطع زمانی کنونی را سررسید فاز اول -یعنی تثبیت وضعیت- می‌داند و احیا را به فاز دوم عملیات -در یک چشم‌انداز ۵ ساله- موکول می‌کند. بر اساس برنامه‌ی زمان‌بندی نقشه‌ی راه، سال ۱۴۰۲ دریاچه‌ی ارومیه به طور کامل احیا شده است.
اما اگر احیا را جلوگیری از مرگ قطعی و برگرداندن علایم حیاتی بدانیم، آن وقت می‌توان گفت که عملیات احیا موفقیت‌آمیز بوده است.
گری لوییز، نماینده‌ی سازمان ملل در ایران در گزارشی که در وب‌سایت این سازمان در ایران منتشر شد نوشت: «زندگی، به دریاچه‌ی نمک شمال غرب ایران که زمانی در حال خشک شدن بود بازگشته است. این دریاچه و تلاش‌ها برای برای بازگرداندن چیزی که در آستانه‌ی نابودی بود موفقیت آمیز بوده است.»
این تصاویر را هم اریک سولهایم، رییس برنامه‌ی محیط زیست سازمان ملل در گزارش رسمی خود از بازدیدش از دریاچه‌ی ارومیه منتشر کرده است. او در گزارش خود ۳ دلیل اصلی را برای این اتفاق برمی‌شمرد:
اول، لایروبی رودخانه‌ها
دوم، آزاد کردن آب سدهای اطراف به سمت دریاچه
و سوم، تغییر شیوه‌ی مدیریت آب به خصوص در بخش کشاورزی
رییس برنامه‌ی محیط زیست سازمان ملل، روی مورد سوم تاکید کرده و گفته این کار زمان‌بر است و تلاش زیادی باید برای انجام آن صورت پذیرد.
ایران در فاز دوم احیای دریاچه‌ی ارومیه کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب در کشاورزی منطقه را هدف قرار داده است و برای این کار روی کمک سازمان ملل و نهادهای بین‌المللی حساب ویژه‌ای باز کرده است. در این راستا شهریور ۱۳۹۵، ایران و فائو سندی را در دانشگاه صنعتی شریف امضا کردند که بر اساس آن قرار شد سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد طی ۴ سال، ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار دلار به احیای دریاچه‌ی ارومیه کمک کند.
البته کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی منتقدان زیادی هم دارد، چنانکه نادر قاضی‌پور، نماینده‌ی مردم ارومیه در مجلس می‌گوید: «برنامه‌هایی که ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه در پیش گرفته است جز بیکاری، بدبختی، قطع معیشت روستاییان آذربایجان غربی چیز دیگری را به دنبال نخواهد داشت.»
اما از آن سو برخی دیگر از سیاست‌مداران مثل محمدحسین فرهنگی، نماینده مردم تبریز معتقدند اقدامات ستاد احیا در جهت بهبود وضعیت دریاچه موثر بوده اما کافی نیست و باید به موضوعاتی مانند انتقال آب به دریاچه نیز توجه کرد. این در حالی است که گفته می‌شود ستاد احیای دریاچه چندان با طرح انتقال آب موافق نیست و با طرح انتقال آب دریای خزر از طریق رودخانه ارس مخالف است، اما در عین حال خبر می‌رسد طرح انتقال آب از رودخانه‌ی زاب (سردشت) در دست انجام است.
۳- آیا برگشتن علایم حیاتی به ارومیه به خاطر افزایش بارندگی‌ها است؟
ممکن است تصور شود بهبود نسبی حال و روز ارومیه تحت تاثیر، افزایش میزان بارندگی است. اما نگاهی دقیق‌تر به وضعیت میانگین بارش‌های سالیانه نشان می‌دهد این طور نیست.
البته تردیدی نیست افزایش بارش در سال آبی ۹۴-۹۵ وضعیت منابع آبی حوزه‌ی آبریز دریاچه‌ی ارومیه را بهتر کرده است، اما مسئولان ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه می‌گویند متوسط بارش‌های استان آذربایجان غربی در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال قبلش ۲۱ درصد و نسبت به دراز مدت ۵۳ درصد کاهش داشته است.
داده‌های ثبت شده از سوی سازمان هواشناسی و همین‌طور دفتر مطالعات پایه‌ی منابع آب وزارت نیرو هم نشان می‌دهد میزان بارندگی‌های سال آبی ۹۵ و ۹۶ (تامقطع اسفند ماه) کمتر از سال قبل بوده است.
به عبارت دیگر، آنچه باعث توقف روند خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه و احیای نسبی آن شده است، اقداماتدیگری، نظیر لایروبی رودخانه‌های اطراف، آزادسازی مقطعی آب پشت سدهای منتهی به دریاچه، اتصال دور رودخانه سیمینه‌رود و زرینه رود و فراهم کردن مقدمات کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی، از طریق تامین اعتبار، همکاری با دانشگاه‌های داخلی و خارجی و همین‌طور سازمان‌ها و موسسات بین‌المللی است.
نتیجه‌گیری
اگرچه هنوز سطح آب دریاچه‌ی ارومیه بیش از ۳ متر از سطح اکولوژیک پایین‌تر است، اما تحقیقات روحانی‌سنج نشان می‌دهد، فرایند خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه متوقف شده و علاوه بر آن نخستین نشانه‌های حیات دوباره در آن مشاهده شده است. با توجه به شواهد و قرائن موجود، این وضعیت ارتباط چندانی با تغییر وضعیت جوی ندارد و تحت تاثیر اقداماتی است که توسط نهادهای وابسته به دولت در منابع آبی بالادست دریاچه به وجود آمده است. علاوه بر اینها گفته می‌شود ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه، برنامه‌هایی را با هماهنگی و حمایت فائو و سازمان ملل متحد برای احیای کامل دریاچه در دست دارد.
با این اوصاف، روحانی‌سنج این وعده را جزو وعده‌های محقق شده ارزیابی می‌کند.
-
یکی از موضوعات مورد توجه دولت یازدهم، رسیدگی به وضعیت و بحران‌های زیست محیطی است. حسن روحانی به عنوان رئيس این دولت، قبل و بعد از انتخابات وعده‌هایی در رابطه رفع مشکلات این حوزه مطرح کرد. او به صورت مشخص در مورد دریاچه ارومیه که یکی از بحران‌های اصلی محیط زیستی در ایران استوعده داد “اگر بار مسئولیت اجرایی کشور را بر دوش” او بگذارند “در اولین روز دولت، حل مشکل دریاچه ارومیه در دستور کار قرار خواهد گرفت.”
در پی انتخاب حسن روحانی، او و برخی دیگر از اعضای دولت بارها بر ضرورت احیای این دریاچه تاکید کردند. اسحاق جهانگیری، معاون اول او گفت “دولت همه توان علمی و اجرایی کشور را به کمک دریاچه ارومیه آورده” و استاندار آذربایجان غربی هم در سخنرانی آغاز فعالیت خود تاکید کرد که احیای دریاچه در اولویت برنامه‌های استانداری قرار خواهد گرفت.
دریاچه ارومیه، به عنوان بزرگترین دریاچه ایران و دومین دریاچه آب شور جهان طی سال‌های گذشته در معرض نابودی کامل قرار گرفته و به گفته‌ی نماینده این شهر در مجلس بیش از ۹۵ درصد آن خشک شده است.
روند خشک‌شدن این دریاچه که قبل از انقلاب ۵۷ به عنوان یکی از تالاب‌های جهان به ثبت رسیده، با اعتراضات گسترده مدافعان محیط زیست و ساکنان کنار دریاچه روبرو شده است.
دولت یازدهم در راستای اجرای وعده رییس جمهور، در همان آغاز فعالیت کار گروهی با نام نجات دریاچه ارومیه تشکیل داد و به آنها ماموریت داد تا با بررسی‌های تخصصی و میدانی راهکارهای نجات دریاچه را تدوین و به دولت ارائه دهند. این کارگروه با همکاری و زیر نظر وزارت نیرو، کشور، جهاد کشاورزی و همچنین سازمان سازمان محیط زیست و نماینده معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی دولت فعالیت می‌کند.
در همین راستا دولت با اختصاص بودجه به دانشگاه‌های تبریز، ارومیه و دانشگاه صنعتی شریف تهران، از پژوهشگران خواست تا تحقیقات خود را در مورد راه‌های نجات دریاچه ارومیه آغاز کنند.
از جمله تلاش‌های این ستاد پروژه اتصال رودخانه‌های زرینه رود و سیمینه رود به طول ۲۷ کیلومتر است که با هدف کاهش سطح تبخیر ورود آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه طرح ریزی و در حال عملیاتی شدن است. مشاور وزیر نیرو نیز، از طرحی خبر داده که بر اساس آن، آب مازاد بر کشاورزی و شرب شهرستان مرند به سمت دریاچه ارومیه منتقل خواهد شد.
عیسی کلانتری، دبیر و مجری ستاد احیای دریاچه ارومیه هم گفته است برنامه این ستاد، تامین سالیانه ۳.۵ میلیارد متر مکعب آب برای احیای دریاچه است. این درحالیست که مدیرکل مدیریت بحران استان آذربایجان شرقی اعلام کرده که این دریاچه برای احیا به ۱۲ میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد.
ستاد احیای دریاچه ارومیه برای اطلاع رسانی فعالیت های خود یک تارنمای چند رسانه‌ای اینترنتی هم راه‌اندازی کرده که اقدامات و تحولات مربوط به دریاچه ارومیه را پوشش می‌دهد.
خبرگزاری دولت می‌گوید دریاچه ارومیه در ۱۸ سال گذشته با مشکل کم آبی رو به رو بوده و در حال حاضر از ۱۴ میلیارد مترمکعب آب لازم برای تراز اکولوژیک این دریاچه، کمتر از یک میلیارد متر مکعب آب باقی مانده است.
مسئولان دولتی در ایران خشکسالی دهه‌های گذشته را عامل خشک شدن دریاچه ارومیه می‌دانند، درحالیکه کارشناسان محیط زیست سیاست‌های دولتی در ۱۵ سال گذشته را علت اصلی بحران فعلی این دریاچه معرفی می‌کنند. توسعه بیش از حد کشاورزی و مصرف بی‌رویه آب و حفر چاه‌های عمیق از جمله این دلایل است.
در مهرماه ۹۴ وزیر نیرو از ۲۷ راهکار اجرایی برای دریاچه ارومیه خبر داد که به گفته او در حال برنامه‌ریزی هستند. در یکی دیگر از تازه‌ترین واکنش‌ها به بحران دریاچه ارومیه مسئولان دولتی گفته‌اند ۸۰۰ میلیارد ریال اعتبار برای اجرای طرح‌های احیای دریاچه ارومیه به استان اختصاص یافته است که تاکنون تنها ۴۰۰میلیارد ریال آن پرداخت شده است.
به گفته معاون استانداری آذربایجان شرقی برنامه‌های احيای درياچه، از جمله شامل آزادسازی آب‌های پشت سدها، لايروبی رودخانه‌های منتهی به درياچه و پر‌كردن چاه‌های غيرمجاز می‌شود.
پیشتر کارشناسان محیط زیست هم با پیشنهاد “احیای فازبندی‌شده‌ی دریاچه ارومیه” به دولت گفته بودند که آب نباید در سطح وسیعی پخش شود. به گفته آنها حجم آب را باید نسبت به سطح آن افزایش داد تا آب در دریاچه باقی بماند و تبخیر نشود.
با گذشت بیش از دوسال از وعده روحانی و تاکید مقامات ارشد دولتی برای احیای دریاچه ارومیه وضعیت آن بهتر نشده که البته تشدید خشکسالی یکی از دلایل آن است. با این حال تشکیل کارگروه و اختصاص بودجه نشان می‌دهد که وعده رئيس روحانی، وزرای کابینه و سازمان حفاظت از محیط زیست با وجود اینکه نتیجه مشخص و ملموسی در پی نداشته، اما “در حال پیگیری” است.
