در مسیر اجرای توافق هسته‌ای ( برجام) و تحقق مهمترین وعده انتخاباتی روحانی
با پذیرش رسمی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) از سوی ایران، حسن روحانی رییس جمهور ایران دستور اجرایی شدن این موافتنامه را صادر کرد و به این ترتیب گامِ عملی بلندی در روندِ تحقق مهمترین وعده انتخاباتی روحانی یعنی رفع تحریم‌های بین المللی علیه ایران برداشته شد. همزمان نیز اتحادیه اروپا و آمریکا با صدور دستورهایی به نهادهای ذیربط، انجام تمهیدات حقوقی لازم را برای روز اجرای قرار داد، فراهم ساختند.
هر چند با نامه‌نگاری آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و شروطی که از جمله به تعویق انداختن برخی از اقدامات ایران مانند تغییر کاربری آب سنگین اراک و انتقال ذخیره اورانیوم تا زمان انتشار گزارش PMD آژانس گذاشته است به نظر می رسد زمانِ اجرای توافق بیش از دو ماهی است که آقای روحانی وعده آن را داده است.
چالش‌های درون بلوک قدرت ایران پیرامون برجام
توافقنامه برجام هم در ایران و هم در آمریکا چالش‌هایی را در درون نهادهای حاکمیت و ساختار قدرت ایجاد کرده است. در ایران این چالش‌ها علیرغم اجرایی شدن توافقنامه همچنان ادامه دارد و به نظر می‌رسد با نزدیک شدن به انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان مسئله برجام و تبعات آن در مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران، به یکی از موضوعات اصلی منازعات تبدیل شود.
الف- چالش های درون مجلس
از آغاز مذاکرات هسته‌ای در آذر ۹۲ جناح‌های محافظه کار مخالفِ دولت در مجلس شورای اسلامی، به ویژه جبهه‌ی پایداری که کاندیدای ریاست جمهوری آنها سعید جلیلی -سرپرست سابق تیم مذاکره‌کننده‌ی هسته‌ای- شکست سنگینی را در انتخابات سال ۹۲ متحمل شده بود، کمپین تبلیغاتی سنگینی را علیه روحانی و تیم مذاکره کننده‌اش به راه انداختند. و آنها دولت را متهم به کوتاه آامدن، ارعاب در مقابل غربدشمن و نیز نادیده گرفتن عزت ملی و به هدر دادن دستاوردهای هسته‌ای کشور کردند.آنها همچنین برجام را زمینه ساز نفوذ دشمن (آمریکا)در ایران قلمداد می کنند.
این انتقادها هم در نطق‌های پیش از دستور مجلس و هم در مصاحبه‌های رسانه‌ای و نیز مطبوعات منتسب به آنها مانند 9 دی و پنجره و جوان نیز انعکاس داشت. علاوه براین صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز برخلاف دوره‌های قبل که در حمایت از تیم مذاکره کنندگان سنگ تمام می‌گذاشت به تریبون اصلی منتقدین توافق هسته‌ای تبدیل شد.
بعد از امضای توافقنامه، دولت تمایلی برای ارایه این توافق به مجلس نداشت و معتقد بود تایید شورای عالی امنیت ملی در این زمینه کافی است. استدلالشان این بود که تایید این توافقنامه به ویژه پذیرش پروتکل الحاقی از سوی مجلس، دست ایران را در آینده برای مانورهای دیپلماتیک می‌بندد. با توصیه و سخنرانی رهبری ایران مبنی بر طی شدن روند قانونی تصویب این توافقنامه، مجلس کار رسیدگی به این توافقنامه را در مردادماه آغاز کرد. در وهله‌ی نخست کمیسیون رسیدگی به پرونده برجام که با ریاست علیرضااقای زاکانی اداره می شد با دعوت از مقامات مسئول در وزارت خارجه ،سازمان انرژی اتمی و همچنین با دعوت از رییس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین کارشناسان وگروه مذاکره کننده قبلی در مجموع رویه ای انتقادی به این توافقنامه اتخاذ کردند . پخش مذاکرات این کمیسیون از رسانه‌ها و همچنین سوالات تند و انتقادی اعضای کمیسیون از تیم مذاکره کننده که حتی به اتهام خیانت نیز کشیده شد، فضاسازی انتقادی علیه “برجام”را شکل می داد. انتشار گزارش نهایی و انتقادی این کمیسیون که دستاوردهای منفی توافقان را برشمرده بود با مخالفت پنج تن از اعضای آن روبرو شد و آنها گزارشی در مورد دستاوردهای مثبت برجام منتشر کردند و عملا این کمیسون منشعب شد امری که برای نخستین بار در تاریخ مجلس صورت می گرفت.
علاوه بر این در جریان تصویب این موضوع در مجلس شورای اسلامی، جریان محافظه کارِ رادیکال حتی به تهدیدِ جانی رییس سازمان انرژی اتمی پرداخت. اما از سوی دیگر با توجه به اراده نهادهای اصلی بلوک قدرت برای حل موضوع هسته‌ای با حضور یکی از اعضای ارشد بیت رهبری (حجازی) و دبیر شورای عالی امنیت ملی(شمخانی ) یک روز قبل از رای گیری در هیات رییسه‌ی مجلس و گفتگو با برخی از نمایندگان فراکسیون‌ها عملا هیچ اختلالی در این مسیر ایجاد نشد و علیرغم بحث‌های متعددی که در طی دوسال گذشته پیرامون این توافقنامه صورت گرفت که روند تصویب آن در زمان کوتاهی انجام پذیرفت به گونه‌ای که نمایندگان محافظه کارِ رادیکال با نشان دادن شعارهایی مکتوب به دوربین‌های رسانه‌ها، مجلس ایران را تشریفاتی خواندند.
اما جنبه‌ی کارکردی و اثر گذار این چالش‌ها این بود که برای نخستین بار در تاریخ ایران، در مورد تصمیم گیری پیرامون یک توافق بین‌المللی، چنین گفتگوها و بحث‌هایی در گرفت که بی‌شک در ارتقا افکار عمومی مردم و نیز تصمیم گیریهای آینده در سیاست خارجی نقش ایفا خواهد کرد.
ب- رهبری و ریاست جمهوری
اواخر مهر‌ماه ۹۴ آیت‌الله علی خامنه‌ای طی نامه‌ای به حسن روحانی، مواضع خود را درباره برجام تعیین کردکه به پذیرش مشروط برجام تعبیر شد. در این نامه علاوه بر نقدهایی به برجام، رهبر ایران شروط ۹ گانه‌ای را برای اجرای آن ذکر کرد. از آنجا که به اعتراف عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه، رهبری در جزییات پرونده و مراحل توافق قرار داشته و رییس مجلس آن را پرونده‌ی رهبری خوانده است بنابراین کارکرد آن را می توان بیشتر بر آرام نگه داشتن جریان‌های محافظه کار رادیکال و نیز اقدام احتیاطی و پیشگیرانه برای مقابله با رییس جمهور آینده آمریکا دانست اگر تصمیم به لغو و ابطال برجام بگیرد.
البته روحانی سعی کرد در پاسخ به نامه رهبری کارکرد مثبت و تاریخی برجام را یادآوری کند و ضعف‌های ساختاری آن را تلویحا رد کرد. او به طور غیرمستقیم خاطر نشان ساخت که برخی از شرایط قید شده در نامه رهبری ایران مانند دستور لغو تحریم‌ها از سوی مقامات اجرایی آمریکا و اروپا قبلا صادر شده است . در عین حال روحانی در مورد شرط دیگر رهبری ایران در مورد عدم امکان اعمال تحریم های جدید به وسیله غرب تحت عنوان تروریسم و حقوق بشر سکوت کرد .زیرا چنین شرطی در توافقنامه برجام ذکر نشده است و غرب چنین تعهدی به ایران نخواهد داد. با انکه لحن نامه رهبری ایران تند و انتقادی بود و در وهله نخست به نظر می رسید که ممکن است اختلالی در مسیر تحقق مفاد این توافقنامه ایحاد کند اما مقامات غربی با توجه به رفتارهای گذشته ایران خاطر نشان کردند که توحه انها به اعمال مقامات ایرانی است و سخنان و موضعگیری های انان که ممکن است مصرف داخلی داشته باشد نمی تواند مشکل ساز شود.
ج- چگونگی اجرای توافق و موانع آن
اما در مسیر اجرایی شدن این قعطنامه ایران باید چند اقدام عملی انجام دهد که عبارتند از: تبدیل ۱۰ تن اورانیوم به ۳۰۰کیلوگرم ، جمع آوری بیش از ۱۴۰۰۰ سانتریفیوژ در نطنز و فردو، تغییر کاربری راکتور اراک، ارائه دسترسی‌های مبتنی بر پروتکل الحاقی به آژانس در روز اجرای توافق که حکم اجرای داوطلبانه‌ی آن از سوی دولت ایران صادر شده است.
این اقدامات عملی که منجر به کاهش فعالیت‌های هسته‌ای ایران و تحت نظارت قرار دادن همه جانبه آن خواهد شد، باید مورد تایید آژانس قرار گیرد.
علاوه بر این ایران بایستی در مورد پرونده هسته‌ای خود که به فعالیت‌های قبل از ۲۰۰۳ برمی گردد نیز شفاف سازی کند و بر این مبنا توافقی میان ایران و آژانس انجام گرفت که ایران به سوال‌های آژانس در مورد مسایل مربوط به سالهای قبل از ۲۰۰۳ پاسخ دهد که ایران این کار را انجام داده است و نمونه‌برداری‌هایی نیز از سایت پارچین انجام گرفته و مصاحبه‌هایی نیز با برخی مسئولین هسته‌ای انجام گرفته است. در نهایت آژانس در ۲۴ آذر نظر خود را در مورد این مسئله بیان خواهد کرد. در بحبوحه مذاکرات پیشنهاداتی به طور ضمنی مطرح شد که گزارش آژانس در این مورد مستقیما به اجرای برجام پیوند نخورد. جان کری هم افزود که برای آمریکا هرچند حل ابهامات مربوط به سالهای قبل از ۲۰۰۳ اهمیت دارد اما نگاه کشورش رو به جلو است. به هرحال با اینکه که برخی از کارشناسان برجسته مسایل هسته‌ای از جمله فیتز پاتریک جرالد معتقدند آژانس ایران را به طور کامل تبرئه نخواهد کرد، اما گزارش به گونه‌ای نیز نخواهد بود که مانعی در اجرای توافقنامه شود.
البته در صورتی که آژانس اعلام کند که ایران به طور قطعی در سالهای پیش از ۲۰۰۳ فعالیت نظامی داشته است مشکل جدی در اجرای توافقنامه می‌تواند ایجاد شود و در نامه رهبری ایران نیز دولت از انجام برخی از اقدامات تا انتشار گزارش منع شده است. اما از نحوه موضعگیری مقامات آمریکایی و اروپایی چنین بر می آید که گزارش مانعی در راه اجرای برجام ایجاد نخواهد کرد.
اما بعد از اجرای برجام در ماه‌های آینده برخی مسایل می توانند تداوم اجرای موفقیت آمیز برجام را با اختلال مواجه سازد.
- در رفع تحریم‌ها موانعی ایجاد شود و یا سازمان‌های بوروکراتیک در آمریکا و اروپا مسئله رفع تحریم‌ها را به تاخیر بیندازند.
- اقدامات منطقه‌ای ایران به چالش‌ها و رودررویی با غرب منجر شود و لذا غرب برای مقابله بخواهد مجددا از ابزار تحریم اقتصادی بهره بجوید.
- در مسیر نظارت و بازدید آژانس اختلال و کارشکنی ایجاد شود و یا ایران نسبت به فعالیت‌های مشکوک گزارش شده نتواند پاسخ قانع کننده‌ای بدهد.
- سیاست‌های داخلی ایران به ویژه در زمینه حقوق بشر سیر نزولی شدیدی پیدا کند که منجر به واکنش منفی جامعه بین المللی و ایجاد تحریم‌های تازه علیه ایران منجرشود.
- تغییراتی در هیات حاکمه‌ی ایران و آمریکا به وجود بیاید که تمایلی به اجرای برجام نداشته باشند.
اما جدا از مواردی که به عنوان احتمالات مطرح شد، به نظر می رسد اراده سیاسی ایران و غرب در مسیر تحقق و تداوم این توافق نامه وجود دارد و علیرغم همه موانعی که وجود دارد امکان حل دیپلماتیک مسئله هسته‌ای ایران رویایی است که می رود به تحقق بپیوندد.
