روحانی، عربستان و وعده‌ی بهبود روابط با کشورهای منطقه
یکی از وعده‌های رییس جمهور ایران در حوزه سیاست خارجی “بهبود روابط دوجانبه با کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه عربستان سعودی” است. او پس از پیروزی در انتخابات با تاکید بر لزوم بهبود روابط با همسایگان، از این وعده به عنوان “اولویت اول” دولت در زمینه سیاست خارجی یاد کرد.
ایران در بیش از سه دهه گذشته با کشورهای خاورمیانه روابطی پیچیده و در مواقعی آشفته داشته است. در این میان رابطه با عربستان سعودی، به عنوان یکی از رقبای اصلی منطقه، دستخوش فراز و فرودهای فراوانی شده است.
دو کشور، عمدتا روابط سرد و پرتنشی از سر گذرانده‌اند، اما با انتخاب حسن روحانی، سیاستمدار میانه‌رو در تهران و همچنین تغییر پادشاه سعودی در ریاض، برخی ناظران از بالا گرفتن احتمال آب شدن یخِ روابط دو کشور حرف زدند.
با گذشت بیش از دو سال از آغاز ریاست جمهوری حسن روحانی، دولت او تا چه اندازه در پیشبرد این وعده موثر عمل کرده است؟ در این گزارش، روحانی‌سنج با توجه به شدت گرفتن تحولات منطقه و تشدید اختلافاتِ ریاض و تهران به بررسی وضعیت کنونی این وعده می‌پردازد.
روحانی؛ وعده بهبود روابط با همسایگان
روحانی در اولین نشست خبری خود در مورد برنامه‌های دولت جدید جهت تعامل با کشورهای عربی و به ویژه عربستان سعودی گفت: “اولویت اول دولت جدید در بحث سیاست خارجی، داشتن روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان است”. او تاکید کرد اولویت ایران این است که با پانزده کشور همسایه یک رابطه نزدیک و دوستانه در چارچوب منافع متقابل داشته باشند.
او همچنین به اهمیت روابط با عربستان سعودی اشاره کرد و گفت: “زمینه برای گسترش تعامل سیاسی و اقتصادی بسیار آماده و فراهم است.”
رییس جمهور ایران در همین نشست با اشاره به اینکه اولین تفاهم امنیتی بین ایران و عربستان در سال ۱۳۷۷ با امضای او منعقد شده، ابراز امیدواری کرد در دولت آینده روابط خوبی با همسایگان بخصوص با عربستان سعودی داشته باشد. اشاره روحانی به نقش خود در انعقاد تفاهم‌نامه امنیتی نشانه‌ای بود بر احتمال پیگیری سیاست‌های معتدل ایران در قبال عربستان سعودی و دیگر کشورهای منطقه.
فرستادن پیام تبریک “روز ملی عربستان” از سوی سه عضو ارشد دولت یازدهم، رییس جمهور، معاون اول، وزیر امور خارجه و همچنین پذیرفتن دعوت پادشاه عربستان جهت سفر حج از سوی روحانی را می‌توان نشانه‌هایی برای عزم دولت جدید در این رابطه دانست.
با وجود دعوت برای انجام مناسک حج از روحانی و بازتاب خبری آن، مقامات وزارت امور خارجه سرانجام اعلام کردند که او به مکه سفر نخواهد کرد. آنزمان معاون وزیر خارجه در توضیح گفت: “بديهی است با توجه به فضای مثبت موجود در روابط و ابراز تمايل طرفين، ديدار و رايزنی مقامات ارشد دو کشور در اولين فرصت مناسب انجام خواهد شد”.
ایران و عربستان؛ فصل جدیدی از روابط؟
با انتخاب حسن روحانی به مقام رياست جمهوری ايران، دو کشور نامه‌هايی با يکديگر رد و بدل کردند و پادشاه وقت عربستان سعودی نیز انتخاب روحانی را تبريک گفت.
در شهریور ماه سال ۹۳، وزرای خارجه دو کشور در نیویورک دیدار کردند. محمد جواد ظریف، پس از مذاکرات خود با سعود الفیصل، این دیدار را گشایش فصل تازه‌ای در روابط دو کشور و در راستای “استقرار صلح و امنیت بین المللی و منافع امت مسلمان” توصیف کرد. وزیر خارجه عربستان نیز در مقابل گفت: “دو کشور در منطقه، کشورهای با نفوذی هستند و همکاری میان آنها اثرات غیرقابل انکاری در استقرار صلح و امنیت منطقهیی و جهانی خواهد داشت.”
با این حال طی بیش از یک سالی که از این دیدار می‌گذرد، نه تنها فصل جدیدی از بهبود روابط دو کشور آغاز نشده، بلکه اختلافات ایران و عربستان و تنش‌های لفظی میان آنها بالاترین سطح خود رسیده است. ایران و عربستان یکدیگر را به مداخله در کشورهایی مانند یمن، سوریه و عراق متهم می‌کنند.
اختلافات به ویژه بعد از آغاز جنگ داخلی در یمن و درگیری میان حوثی‌های مورد حمایت ایران با دولت تحت حمایت عربستان شدت گرفت. رویارویی نیابتی ایران و عربستان پیش از این نیز عمدتا در سوریه و تا حدودی در بحرین و عراق، به اختلافات ابعاد تازه‌ای بخشیده بود.
روابط سرد و پرتنش دو کشور، بعد از حادثه ازدحام حجاج در صحرای منا در مکه به اوج رسید. این حادثه به کشته شدن بیش از ۱۴۰۰ نفر از جمله ۴۶۵ نفر ایرانی منجر شد.
در نخستین روزهای پس از حادثه‌ی منا، درخواست محمد جواد ظریف برای ملاقات با عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان در نیویورک به سردی رد شد. محمد باقر نوبخت، سخنگوی دولت هم با بیان اینکه، وزیر سعودی “خود را مخفی می‌کند و با وزیر امور خارجه ما صحبت نمی‌کند” گفت که عربستان سعودی در برابر ایران “موضع خصمانه دارد.”
در پی این اظهارات، حسن روحانی، نطق اصلی خود در مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک را، که فرصت ویژه‌ای برای طرح مواضع کشورهای دنیاست، با طرح انتقادات تند به عربستان سعودی آغاز کرد. او صراحتا حادثه‌دیدگان منا را “قربانی بی‌کفایتی و سوءمدیریت” دولت عربستان سعودی دانست. اختصاص دادن بخشی از سخنرانی سالانه رییس جمهور ایران، در جایگاهی بین المللی به این موضوع، نشان از اهمیت عمق اختلافات دو کشور به ویژه بر سر مساله زائران است.
حسن روحانی، نطق اصلی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد را، که فرصت ویژه‌ای برای طرح مواضع کشورهای دنیاست، با طرح انتقادات تند به عربستان سعودی آغاز کرد. او صراحتا حادثه‌دیدگانِ منا را “قربانی بی‌کفایتی و سوءمدیریت” دولت عربستان سعودی دانست. به کار بردن چنین لحن تندی از سوی رییس جمهور ایران از تریبونی به اهمیت سازمان ملل ، نشان از عمق اختلافات دو کشور دارد.
به موازات انتقادات مقامات دولتی، رهبر ایران، فرماندهان ارشد نظامی، مقامات قضایی و جمعی محافظه‌کاران نزدیک به حاکمیت نیز به تندی به مواضع عربستان در خصوص حادثه منا اعتراض کردند. اعتراض‌ها اما بعد از اظهار نظر در مورد اینکه واکنش ایران در این رابطه “سخت و خشن” خواهد بود حتی لحن تهدید هم به خود گرفت. در چنین شرایطی حسن روحانی نیز هشدار داد که ایران ممکن است در قبال این فاجعه از زبان “اقتدار” استفاده کند.
ناکامی در ترمیم روابط
در دولت‌های جمهوری اسلامی سیاست خارجی جایگاه خاصی در برنامه‌های روسای جمهوری داشته است و دولتمردان نیز در مواردی توانسته‌اند، مستقل از فشار سایر قوا و نیروهای موجود در حاکمیت، سیاست‌های خود را پیش ببرند که از جمله می‌توان به ترمیم رابطه با کشورهای غربی در دولت سیدمحمد خاتمی اشاره کرد که دولت وقت در آن نقش پررنگی ایفا کرد.
در خصوص کشورهایی مانند ایالات متحده در سطح جهانی و عربستان سعودی در سطح منطقهیی که همواره با ایران روابط خصمانه‌ای داشته‌اند بیش از آنکه دولت، روسای جمهور و دستگاه دیپلماسی دولتی تاثیرگذار باشد، بنیانگذار جمهوری اسلامی و رهبر فعلی ایران و نهادهای منتسب به آنان تعیین کننده بوده‌اند.
با این حال خیز دیپلماتیک دولت روحانی برای بهبود رابطه و “تعامل سازنده” با جهان در دو سال گذشته، دستکم در ارتباط با مساله هسته‌ای تا حدود زیادی مطابق با وعده‌های دولت پیش رفته است.
در مورد عربستان نیز، از لحن مقامات دولتی تا پیش از واقعه صحرای منا چنان بر می‌آمد که دولت به ترمیم رابطه با سعودهای امیدوار است و در راستای آن گام بر می‌دارد. هر چند برخی ناظران این سیاست را نوعی مماشات برای جلوگیری از سنگ‌اندازی در توافق هسته‌ای ارزیابی کردند.
به گفته آنها از شروع مذاکرات هسته‌ای در دو سال پیش، جناح میانه‌رو در ایران تقریبا به‌طور کامل سکان سیاست خارجی را در دست داشته و حملات لفظی عربستان بیشتر با نصیحت و اندرز دستگاه سیاست خارجی ایران همراه بوده تا مقابله به مثل با آن.
آنها بر این باورند که مماشات ایران و سکوت در مقابل حملات لفظی عربستان، به سرانجام رساندن گفتگوهای هسته‌ای بود. به عبارتی، تهدید عربستان با لحنی که اخیرا مقامات ایرانی پیش گرفته‌اند، ممکن بود منجر به ارائه تصویر جنگ‌طلبانه‌ای از ایران شود که قطعا می‌توانست مانعی در مقابل رسیدن به توافق هسته‌ای باشد.
محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران در پی توافق هسته‌ای تهران با قدرت‌های جهانی عازم قطر، عراق و کویت شد. این سفر ظریف بازتاب زیادی در رسانه‌های عربی داشت. روزنامه لبنانی السفیر به “لهجه[لحن] اطمینان‌بخش” ظریف در دیدارش با مقام‌های کویتی اشاره کرده که در آن بر اولویت “مبارزه با تروریسم”، “کنار گذاشتن اختلاف‌ها” و “آمادگی تهران برای گشودن درهای خود برای همه کشورهای منطقه” تاکید کرده است.
در تحولی دیگر، نیروهای امنیتیِ بحرین از “کشف یک کارگاه بزرگ ساخت بمب” در این کشور خبر دادند و چند نفر را به اتهام ارتباط با سپاه پاسداران ایران بازداشت کردند. به دنبال این گزارش، دولت بحرین کاردار ایران در منامه را “عنصر نامطلوب” خواند و به او مهلتی ۷۲ ساعته برای ترک بحرین داد؛ اقدامی که با واکنش مشابه ایران مواجه شد و بدین ترتیب روابط با بحرین نیز به تیره ترین سطح خود رسید.
روحانی چند هفته بعد از حادثه منا در یک گفتگوی ویژه تلویزیونی بار دیگر به موضوع رابطه با همسایگان اشاره کرد و با تاکید بر بهبود “روابط اقتصادی” با این کشورها ابراز امیدواری کرد که ایران “در آینده نه چندان دور شاهد روابط صمیمی با همه همسایگان” باشد.” او در اشاره‌ای غیرمستقیم به چند کشور همسایه که احتمالا عربستان یکی از آنهاست گفت: “البته الان یکی دو کشور ممکن است شرایطش را نداشته باشند اما پیام من به همه همسایگان و همه کشورهای منطقه این است که بیاییم برای ثبات و امنیت منطقه و مشارکت با همدیگر برای توسعه، بکوشیم.”
در پی این سخنان، محمد جواد ظریف به روزنامه “الرأي” کویت گفت که ایران اگر توانسته با کشورهای غربی به توافق برسد، با عربستان هم می‌تواند اختلافاتش را حل کند. او در عین حال از موضع ریاض درباره توافق هسته‌ای ابراز تاسف کرد و آن را همسو با اسراییل خواند.
هنوز مشخص نیست رابطه این دو رقیب دیرینه در منطقه به کدام سو می‌رود، اما از سر گرفته شدن روابط نزدیک دیپلماتیک دو کشور بیش از آنکه در گرو تمایل و تلاش دولت‌ها و دستگاه دیپلماسی آنها باشد، تا اندازه زیادی در گرو تصمیمات رهبر ایران و پادشاه عربستان است. شکاف و تنشی که در سال‌های اخیر بین دو کشور ایجاد شده، سطح روابط را به سال‌های پرتنش دهه شصت که منجر به قطع کامل روابط دیپلماتیک دوجانبه شد، نزدیک کرده است.
تا جایی که به وعده حسن روحانی و دولت یازدهم بر می‌گردد، به نظر می‌رسد تلاش‌ها برای رابطه با عربستان و برخی دیگر از کشورهای حاشیه خلیج فارس به رغم ابراز امیدواری‌های دستکم شفاهی از سوی دو کشور در شهریور۹۳ فرجام مناسبی نرسیده و باید آن را جزو وعده‌های “محقق نشده“ی دولت دانست.
